3/11/07

ΓΟΗΤΕΥΤΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΙΕΣ

Τι κοινό υπάρχει μεταξύ των δυο προτάσεων, “Έχω ομοζυγωτική μετάλλαξη στην Connexin-26 και γι'αυτό είμαι κουφός” και “Μιλάω κινέζικα”; Τίποτα, θα απαντήσετε. Εκ πρώτης όψεως, έχετε δίκιο. Αν πούμε ότι αυτές οι προτάσεις συμβολίζουν αντίστοιχα τις έννοιες “γονίδιο” και “πολιτισμός”, τότε όντως αυτές οι έννοιες αντιτάσσονται στο μυαλό μας. Έτσι, η αναφορά στα γονίδια, μας παραπέμπει σ’ αυτό που είναι προκαθορισμένο μες στον οργανισμό μας, σ’ αυτό που δεν μπορούμε να αλλάξουμε κατά την διάρκεια της ζωής μας. Αντίθετα, η ιδέα της κουλτούρας μας φέρνει στο νου κάτι μεταβλητό, οι άπειρες διαφορές στα πιστεύω, οι συμπεριφορές και τα κοινωνικά όρια που πλάθουν το κάθε άτομο. Το “φυσικό” έναντι του “πολιτισμικού” ή “το κληρονομικό” έναντι του “επίκτητου”. Μήπως όμως υπάρχει σχέση μεταξύ τους και αν ναι ποια;


Για να απαντήσουμε ας πιάσουμε το νήμα του συναρπαστικού μυθιστορήματος που είναι η ιστορία της εξέλιξης από το πρώτο κύτταρο έως το σημερινό άνθρωπο. Σ' αυτό, ο κυρίαρχος μηχανισμός είναι η φυσική επιλογή ή οποία ορίζεται ως εξής: η επικράτηση του πιο ικανού, με την διατήρηση των διαφοροποιήσεων που θα επιφέρουν σε ένα οργανισμό ένα αναπαραγωγικό προτέρημα. Σ’ αυτή την διαδικασία τα γονίδια παίζουν ρόλο κλειδί αφού είναι το υπόστρωμα που επιτρέπει την μεταφορά των χαρακτηριστικών από ένα άτομο σε άλλο. Με την πάροδο του χρόνου οι γονιδιακές μεταλλάξεις, οι διαφορετικοί συνδυασμοί των γονιδίων και οι ανακατατάξεις των χρωμοσωμάτων που τα περιέχουν, φέρνουν όλο και περισσότερη διαφοροποίηση στον έμβιο κόσμο. Όσοι είναι καλά προσαρμοσμένοι στο περιβάλλον τους, επικρατούν, άλλοι εξαφανίζονται και καινούργια είδη εμφανίζονται.

Οι συνδυασμοί γονιδίων αρκούν για να εξηγήσουν το μοναδικό φαινόμενο της εμφάνισης του πολιτισμού και του συνειδητού ανθρώπου; Δηλαδή η αύξηση της βιολογικής πολυπλοκότητας έφερε τον πολιτισμό; Ή μήπως σ’ αυτή την ιστορία υπάρχει μια ποιοτική διαφοροποίηση στην φύση της εξέλιξης του ανθρώπου που ξεφεύγει από το γονιδιακό υπόβαθρο;


Ίσως η απάντηση βρίσκεται κρυμμένη ακριβώς μες στα γεγονότα της εξέλιξης του ανθρώπου. Πριν από 6 με 7 εκατομμύρια χρόνια, επιλέχτηκε για τις ικανότητες προσαρμογής του ένας πίθηκος, πρόγονος των σημερινών πιθήκων και όλων των homo, κατ’ επέκταση και εμάς. Mε την πάροδο του χρόνου, ο δικός μας πρόγονος στέκεται στα πόδια του, αφήνοντας έτσι τα χέρια ελεύθερα να λειτουργήσουν σαν εργαλεία και να δημιουργήσουν μια τεχνική (παλαιολιθική τέχνη) και παθητικά ένα είδος εμβρυακής προ-κουλτούρας αναπτύσσεται που αρχικά του επιτρέπουν να προσαρμοστεί ακόμα καλύτερα αλλά δεν επηρεάζουν σημαντικά τις γνωσιακές του ικανότητες. Σε κάτι λιγότερο από 6 εκατομμύρια χρόνια, και με την δυνατότητα ανάπτυξης της ομιλίας, αυτή η προ-κουλτούρα φτάνει σ’ ένα σημείο κρυστάλλωσης όπου ξαφνικά αρχίζει να επιδρά θετικά στις γνωστικές του ικανότητες και στο περιβάλλον του. Το άλμα είναι απότομο και χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εμφάνιση της τέχνης που έγινε συγχρόνως σ’ όλο τον κόσμο από την Αφρική στην Ασία και την Ευρώπη στην Αυστραλία μόλις 40 000 χρόνια πριν και μετά από μια ατελείωτη κυοφορία. Έτσι ο άνθρωπος δημιουργεί, αναπτύσσει πολιτισμό, διαδικασία που γεννά ακόμα περισσότερες γνωσιακές ικανότητες και σ’ αυτό το κυκλικό spin συντελείται μια ουσιαστική διαφοροποίηση: η εξέλιξη του ανθρώπου σταματάει να είναι κυρίως βιολογική όπως σ’ όλα τα άλλα είδη, και γίνεται κυρίως πολιτισμική με το εγώ να γεννιέται μέσα από το εμείς της αγέλης.

Ο άνθρωπος είναι λοιπόν στο σημείο συνάντησης μιας διπλής κληρονομικότητας. Απ’ τη μια η γενετική κληρονομιά που μεταφέρεται από γενεά σε γενεά και αποτέλεσε το βατήρα για την ανάπτυξη γνωσιακών ικανοτήτων. Απ’ την άλλη, η πολιτισμική κληρονομιά που διαδίδεται μεταφέρεται ανάμεσα απ’ τους ανθρώπους και η οποία με την άνθισή της αύξησε δραματικά τις γνωσιακές ικανότητες του ανθρώπου έως ότου να γίνει συνειδητό ων. Συνδυασμός, συν-εξέλιξη, και ιδού το απόλυτα πρωτότυπο.

1) Λεπτομέρεια τοιχογραφίας σπηλιάς Chauvet στην Ardèche, Γαλλίας. Χρονολογείται στα 31 000 BP (Before Present) όπου BP ορίζεται το 1950.
2) A. Jacquard & A. Kahn, L'avenir n'est pas écrit, Éditions Bayard

8 σχόλια:

  1. H συζήτηση γύρω από ποιά επίδραση είναι ισχυρότερη , αυτή του περιβάλλοντος ή των γονιδίων έχει δημιουργήσει τεράστια βιολογικά και φιλοσοφικά ρεύματα αυτή τη στιγμή.Βέβαια αυτό το κομμάτι της πολιτισμικής κληρονομικότητας μέσα στην ίδια τη γενεά πρώτη φορά την άκουσα και μου άρεσε.Ευτυχώς στον κλάδο μας όρια και δόγματα δεν υπάρχουν (πλέον) και η φαντασία μπορεί να γεννήσει λογικές θέσεις και με καλά επιχειρήματα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Το ποια είναι η δυναμική της αλληλοεπίδρασης γονίδιο - περιβάλλον είναι σίγουρα πολύ μεγάλο πολύπλευρο θέμα και καλά κάνεις και το τονίζεις. Ο σκοπός μου ήταν κυρίως να θίξω το ότι υπάρχει σχέση μεταξύ πολιτισμού, περιβάλλοντος και γονιδίου. Ελπίζω να μη φαίνεται μη έντιμο το ότι δεν κάνω μια σύνθεση των διαφόρων ρευμάτων σκέψεων, αλλά προτιμώ να παρουσιάζω εδώ μόνο αυτό που μου αρέσει. Εξάλλου έχω το άλλοθι ότι έβαλα στον τίτλο την λέξη εικασίες και μίλησα για μυθιστόρημα ...

    Παρουσιάζω την άποψη κυρίως των Γάλλων Α. Kahn και του Α. Jacquard που υποστηρίζουν την ισχυρότερη επίδραση της πολιτισμικής εξέλιξης έναντι της βιολογικής εξέλιξης στηριζόμενοι στην “απλή διαπίστωση” ότι δεν μπορείς να συγκρίνεις αυτό που έκανε η ανθρωπότητα πριν 40 000 χρόνια μ’ αυτό που ξέρει να κάνει σήμερα στο σύνολο της και να το συσχετίσεις κυρίως με την εξέλιξη των γονιδίων.

    Τέλος, αν ήταν να διορθώσω κάτι θα ήταν ότι η πολιτισμική κληρονομιά μεταφέρεται οριζόντια μέσα στην ίδια τη γενεά αλλά και κάθετα φυσικά μεταξύ γενεών.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Επειδή μου αρέσει το brainstorming που άνοιξες...
    μήπως σε επίπεδο γονιδίων τα τελευταία χιλιάδες χρόνια έχουμε φτάσει σε ένα bottle-neck,όσον αφορά τη δυνατότητα επεξεργασίας της πληροφορίας από τους νευρώνες μας και πλεον μιλάμε περισσότερο για ένα συνεχές feed-back μεταξύ γνώσης/πληροφορίας-άνθρωπος-τεχνολογία/πολιτισμός?

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Θα σου απαντήσω με μία φράση του Βλάσιου Πασκάλ που λεει περίπου: ”όλη η συνέχεια των ανθρώπων κατά τη διάρκεια των αιώνων πρέπει να θεωρηθεί σαν ένας άνθρωπος που διασώζεται πάντα, και που συνεχώς μαθαίνει” Μοναδικό! Συμφωνώ με το feedback à trois και το genome’s bottleneck που λες. Μόνο ο άνθρωπος άλλαξε τόσο ριζικά τον τρόπο ζωής του, τη συμπεριφορά του για λόγους όχι βιολογικούς αλλά μόνο πολιτισμικούς.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Ναι όντως.Από όλα τα είδη μόνο ο άνθρωπος αξιοποίησε το learning by doing στο έπακρο και την ανάπτυξη εργαλείων.Το ένα έφερε το άλλο βέβαια και μιλάμε πλεον για πολιτισμική εξέλιξη...Άψογη και η φράση του Πασκάλ.

    Αν και υποθέτω ότι τα γονίδια δεν έχουν πει την τελευταία τους λέξη σε αυτό το παιχνίδι και επηρεάζουν με τη σειρά τους το Δυτικό πολιτισμό.Για παράδειγμα τα πρώτα φάρμακα στις αρχές του αιώνα στόχευαν παθήσεις που προκαλούνταν από έλλειψη υγιεινής και δεν είχαν στοχευμένο τρόπο δράσης.Στην πορεία αυξήθηκαν οι καρκινογενέσεις λόγω ισχυρής περιβαλλοντικής κυρίως επίδρασης και πλέον μιλάμε για γονιδιακές παθήσεις (genetic disposition) λόγω του εξατομικευμένου Lifestyle μας, που απαιτούν και εξατομικευμένο φαρμακολογικό τρόπο δράσης.Αυτά τα γεγονότα προέκυψαν από συνεχείς αλληλεπιδράσεις γονιδίων και περιβάλλοντος και κατευθύνουν τον άνθρωπο-τεχνοκράτη προς νέα αλλαγή του περιβάλλοντός του και κατ΄επέκταση του πολιτισμικού μοτίβο.Και ο κύκλος συνεχίζεται...Οπότε μπορεί η συμπεριφορά να ορίζεται από βιολογικούς λόγους σε κάποια επίπεδα επηρεάζοντας και τον πολιτισμό (?).

    Αυτά τα πολυπαραγοντικά, αμφίδρομα κτλ θυμίζουν σβούρες που γυρίζουν και δεν μπορείς να προβλέψεις που θα σταματήσουν.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Καλώς πήγες τη συζήτηση από το χτες στο σήμερα όπου η δυτική πολιτισμική εξέλιξη επηρεάζει την εξέλιξη του περιβάλλοντος και αντίστροφα. Και αυτή η σβούρα μπορεί να πάρει κακή κλίση αν αναλογιστείς πόσο ο πολιτισμός μας θρέφει το εγώ έναντι του εμείς και πόσο απεχθάνεται το πνευματικό έναντι του υλικού. Άντε, πάλι γράψαμε συνάδελφε!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Ωραία η κουβέντα όντως.Εδώ έχω μπλέξει με κομπιουτεράκηδες και από την άλλη οι συνάδελφοι μου ενδιαφέρονται μόνο να τους προσλάβει η BASF ή η Boehringer, οπότε η κουβέντα δύσκολα θα φτάσει σε τέτοια ερωτήματα.
    Πάλι καλά που εκτονώνομαι εδώ...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Δε ζητάς και κάτι εύκολο ακόμα και μεταξύ επιστημόνων. Να ’μαστε καλά συνάδελφε και να ‘χουμε έμπνευση για άλλα θέματα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή