ΑU REVOIR

ΕΝΑ ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ ΓΙΑ ΕΝΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ ΤΑΞΙΔΙ...

ΘΑ ΤΑ ΠΟΥΜΕ

AU REVOIR

Υ.Γ.: Θα κυκλοφορώ ακόμα στο www.biology4U.gr...

LUV

Édouard Manet (1832-1883). Bâteau à voile.

Το 1967 τραγούδαγε ο Serge Gainsbourg «je t’aime…moi non plus» (σ΄αγαπώ..ούτε ΄γω!). Αγάπη υπεροπτική, επικίνδυνη, θυσία, αγάπη πάθος, χαλί να με πατήσεις, ελπίδα, απελπισία…η λίστα των διαφόρων ψυχικών καταστάσεων που την συνοδεύουν και την περιγράφουν είναι μεγάλη…Θα μπορούσα να την εικονογραφήσω με τραγούδια από το υπόγειο και να πετάξω έναν ύμνο της Π. Ζήνα… ή ν’ ανέβω στο ρετιρέ και να σκεφτώ Jacques Brel και το “Ne me quittes pas” ( “Μη μ’ αφήνεις”). Θα μπορούσα να πιάσω περιγραφές σιροπιαστές, με ανθόνερο ποτισμένες ή να αναφερθώ στο μεσαιωνικό έπος του Τριστάνου και της Ιζόλδης. Η ανθολογία γύρω από το θέμα αυτό είναι μια ιστορία παλαιά όπως ο κόσμος και πλούσια σαν τη θεωρητική βιβλιοθήκη του Borges. Έχει όμως ενδιαφέρον να σταθούμε σ’ ένα ουσιαστικό χαρακτηριστικό της, μια σταθερή συνιστώσα, τόσο στενά συνδεδεμένη μ’ αυτήν που δεν ξεχωρίζεις τη φύση της μίας απ΄ την άλλη. Η παράμετρος αυτή που κάνει συχνά το καράβι των μεγαλύτερων προσδοκιών και ονείρων μας να βουλιάξει πριν ακόμα σαλπάρει ή στη καλύτερη περίπτωση, πριν ολοκληρώσει το ταξίδι του. Μια παγίδα που καιροφυλαχτεί, τόσο καλά καμουφλαρισμένη στα άδυτα της ψυχής μας που θέλει προσπάθεια για να την αναγνωρίσεις και να την αποφύγεις.

Παγίδα λοιπόν που είναι ο εξοστρακισμός του άλλου προσώπου, με ουσιαστικό παράπτωμα, την μη ταύτιση με μας. Σταματώ να σ’ αγαπώ και σε απορρίπτω οριστικά γιατί δεν είσαι σαν εμένα, και οι διαφορές μας είναι ουσιαστικά αγεφύρωτες. Τοίχος σιωπής που εδραιώνεται, ο ένας απέναντι απ’ τον άλλον, σκληρότητα και κενό εκκωφαντικά άδειο. Παγίδα είναι αντίθετα και η ανάγκη συγχώνευσης με τον άλλον. Σε τρώω συμβολικά. Επιστρέφω στη αρχική ψυχική συγχώνευση με τη μάνα, κυνήγι του χαμένου παράδεισου, εκεί που δεν υπήρχαν ματαιώσεις και τριβές γιατί δεν υπήρχε ακόμα το μοναδικό Εγώ. Ένα και ένα κάνουν ένα, όσο κρατά ο έρως, γιατί τέτοιας φύσης ένωση θρυμματίζεται αναπόφευκτα πάνω στο βράχο της πραγματικότητας. Γιατί έπαψες αγάπη να θυμίζεις λέει ο ποιητής;

Τι μας σώζει; Πώς η κατ’ άλλα χρησιμοποιημένη λέξη αγάπη τόσο που κινδυνεύει να χάσει το νόημα της, μπορεί να κρατήσει το επαναστατικό της φορτίο και να λειτουργήσει ουσιαστικά σαν πυλώνας στήριξης της ύπαρξης μας;

Ίσως είναι αν αποδεχτούμε τη πρόκληση ότι η αγάπη μας επιφυλάσσει μετά από την πρώτη μέθη, μια σκληρή δουλειά. Δουλειά αποδοχής του άλλου σαν μια άλλη προσωπικότητα, ένα μυστήριο που δεν θα λυθεί ποτέ και δεν εγκλωβίζεται στα μέτρα και τα σταθμά μας. Σκληρή δουλειά να στεκόμαστε μπροστά σ’ αυτό το ερωτηματικό σχεδόν γυμνοί, αφήνοντας στη άκρη τα μπαγκάζια της ιστορίας μας να μη μας κατακλύσουν και δεχόμενοι όρια… Ακόμα σκληρότερη δουλειά να καλλιεργηθεί η σχέση μεταξύ μας. Και σχέση σημαίνει συνάντηση, τριβή, αναγνώριση, γέννηση από κάτι καινούργιο και πάλι ο κύκλος απ’ την αρχή. Και το γαϊτανάκι που παίζει αλλάζει κάτι από μένα όπως αλλάζει και στον άλλον κάτι απ΄ αυτόν.

Η βροχή πέφτει δυνατή στο τζάμι, ήρθε ο χειμώνας και είμαι γεμάτη αισιοδοξία και χαρά.

ALAN G. and CHARLES D.

Τι είναι αυτό που μένει από τον όγκο πληροφοριών που διδασκόμαστε; Σχετικά ελάχιστα πράγματα. Κάποιες εικόνες, με την ευρεία έννοια, κάποια αίσθηση για το ποια πράγματα συσχετίζονται ποια όχι, ένας τρόπος σκέψης σαν πυξίδα προσέγγισης της πληροφορίας, και τέλος κάποιες ιδέες-έννοιες κλειδί, αν τις είχαμε διδαχθεί ποτέ. Σαν σβησμένοι λαμπτήρες, αυτά τα υπολειπόμενα λειτουργούν ίσως ανεξάρτητα το ένα απ’ το άλλο, και ενεργοποιούνται σε ανείπωτη στιγμή ακόμα και σε άσχετο εννοιολογικό περιβάλλον.

Αυτό ακριβώς συνέβη όταν μου έστρεψαν την προσοχή σε ένα πρόσφατο άρθρο στην Καθημερινή της 02/11/08 με τίτλο «Ιδεοληπτικές φούσκες και κρίση» ως ένα άρθρο που διαβάζεται με δυο διαφορετικές ταχύτητες. Η μια ανάγνωση κλασσική, του άσχετου προς τα χρηματοοικονομικά ζητήματα αλλά ανήσυχου πνεύματος για τα σημερινά τεκταινόμενα. Η άλλη ματιά σε γνωστούς τόπους, της βιοεπιστήμης, και συγκεκριμένα αυτά της θεωρίας της εξέλιξης. Έτσι ξεκίνησε ένα είδος συναδελφικού παιχνιδιού «έχω δυο εικόνες, βρες τα όμοια/ ανόμοια σημεία και κύκλωσε τα» ή αλλιώς, διάβασε πολιτικοοικονομική ανάλυση κάτω από το φως …της Δαρβινικής σκέψης.

Το άρθρο αυτό του καθηγητή Οργανωσιακής Θεωρίας, Χαρίδημου Κ.Τσούκα, έχει ως αφετηρία την απολογητική λογοδοσία, εν μέρει “mea culpa”, που έκανε προς το αμερικάνικο κογκρέσο, ο Άλαν Γκρίσπαν, πρώην πρόεδρος της Αμερικάνικης Ομοσπονδιακής Τράπεζας, σχετικά με την χρηματοοικονομική φούσκα. Ο τελευταίος παραδέχεται πως ο ίδιος (και τα υπόλοιπα μεγάλα κεφάλια της χρηματοοικονομικής σφαίρας) έπεσε έξω στο μοντέλο που είχε πλάσει για το «τρόπο με τον οποίον λειτουργεί ο κόσμος». Πράγμα που αναγάγει τη κρίση σε κάτι πιο ουσιαστικό, από την παραδοχή αποτυχίας αντίληψης ας πούμε του τρόπου λειτουργίας του χρηματοοικονομικού τομέα ή των σύνθετων παραγόντων. Η αγορά κατά τους νεοφιλελεύθερους αντιμετωπίζεται έτσι ως μια ιδεοληψία, και η κρίση ως αποτέλεσμα ασυμφωνίας μεταξύ αυτής και της εμπειρικής πραγματικότητας. Και όταν η εμπειρία δεν ακολουθεί την πραγματικότητα…τη βάψαμε. Πως έτσι; Ο Χ. Τσούκας επεξηγεί και σχολιάζει.

Μια στιγμή. Βάζω γυαλιά διπλής εστίασης για μια παράλληλη Δαρβινική ανάγνωση. Ξεκινώ λοιπόν με μια γενική (δική μου) παρατήρηση. Ο άκρατος φιλελευθερισμός έχει εμπνευστεί, και το έχει δηλώσει, από τις φυσικές επιστήμες όταν διακηρύσσει τον εαυτό του υπέρ της ελεύθερης αγοράς με μοναδικό ρυθμιστικό παράγοντα τον ανταγωνισμό. Οικονομικός ανταγωνισμός όπως έχουμε ανταγωνισμό μεταξύ των ειδών στον έμβιο κόσμο για περιορισμένους πόρους. Ο ανταγωνισμός σαν μοχλός οικονομικής ανάπτυξης όπως είναι μοχλός εξέλιξης και διαφοροποίησης των ειδών. Κυκλώνουμε μια ομοιότητα λοιπόν και είμαστε 0-0 στο σκορ.

Φαίνεται όμως πως περιοριστήκαμε σ’ αυτό το επίπεδο κατανόησης της φυσικής εξέλιξης και δεν έγινε παραπάνω αναγωγή. Τι ξέφυγε;

Καταρχάς, η λανθασμένη αντίληψη της οικονομίας και αποκοπή της, λόγω ιδεολογίας, από την ατελή πραγματικότητα. Αυτό έθεσε την ομάδα Γκρίσπαν and co. εκτός δαρβινικού πλαισίου και δυναμικής. Δεν αναγνώρισαν ότι οι συνθήκες «διαβίωσης» ή «η κινητήρια δύναμη της οικονομίας συγκροτείται και εκφράζεται με διαφορετικό τρόπο σε διαφορετικά ιστορικά-θεσμικά-διοικητικά συμφραζόμενα». Άλλα συμφέροντα (για επιβίωση) έχει η Royal Bank of Scotland και άλλα η Grameen Bank, όπως άλλον αγώνα δίνει η πολική αρκούδα και άλλον ο τζίτζικας της Μεσογείου. Κοινό στόχο ή το «ίδιο συμφέρον» έχουν όλοι, αυτό της επιβίωσης, αλλά μέσα από την εκάστοτε διαφορετική πραγματικότητα, άλλο δρόμο προς το στόχο επιλέγει ο καθένας. Σημειώστε 0-1 εδώ, υπέρ του Δαρβίνου.

Και ερχόμαστε στη δαρβινική προσαρμοστικότητα που χαρακτηριστικό έχει ότι μεταβάλλεται. Προσαρμογή που θεωρείται κατάλληλη σήμερα, μπορεί στο μέλλον να μην είναι, γιατί κατά κάποιο τρόπο το περιβάλλον άλλαξε. Η φυσική επιλογή δεν επιμένει να συντηρήσει χαρακτηριστικά που ευνοούσε στο παρελθόν αν αυτά θεωρηθούν μειονεκτήματα. Τα παραμερίζει χωρίς καθυστέρηση. Οι επιμένοντες σ’ αυτά τα χαρακτηριστικά χάνουν, αφήνοντας όλο και λιγότερους απογόνους, ώστε τα χαρακτηριστικά τους να γίνονται όλο και πιο σπάνια.

Φαίνεται ότι στα οικονομικά ισχύει το ίδιο. Όπως εξηγεί ο Χ. Τσούκας, η προσκόλληση σε πρακτικές που ίσχυαν πριν 40 χρόνια είναι out. «Τα δεδομένα (όπως αυτά των επενδυτικών τραπεζών, τα σύνθετα χρηματοοικονομικά προϊόντα) διαφέρουν ουσιωδώς από τα μέχρι τώρα γνωστά». Είμαστε σ’ έναν «κόσμο εξαϋλωμένο, παγκοσμιοποιημένο». Έτσι «από τους λήπτες αποφάσεων ζητούμε εκλεπτυσμένη κρίση, όχι αφελείς (και προσοδοφόρες!) ιδεοληψίες». Είναι σαν να αντιπαραβάλλουμε τον Λαμαρκισμό με τον Δαρβινισμό! Ότι δηλαδή, απ’ τη μια, οι ίδιοι οι οργανισμοί, προκαλούν τις αλλαγές, στην προσπάθεια τους να τελειοποιήσουν τον τρόπο ζωής τους (με κλασσικό παράδειγμα αυτό καμηλοπάρδαλης που απέκτησε μεγάλο λαιμό επειδή ήθελε να φτάσει το φύλλωμα των ψηλών δέντρων), ενώ ξέρουμε τώρα εμπεριστατωμένα, ότι η φυσική επιλογή δεν οδηγεί σε κάποιο προτιμητέο αποτέλεσμα ούτε έχει κάποιο απώτερο σκοπό, αλλά πλάθεται τυχαία μέσω της φυσικής επιλογής και των δεδομένων της πραγματικότητας. Σημειώστε 0-2, υπέρ του Δαρβίνου.

Το παγκοσμιοποιημένο οικονομικό περιβάλλον έχει επιφέρει κολοσσιαίες αλλαγές στο χρηματοοικονομικό ορίζοντα. Τα ακραία φαινόμενα δεν είναι εξαίρεση πλέον, τεράστια οφέλη αλλά και κίνδυνοι τα συνοδεύουν. Έτσι, ο παλαιός κανόνας «εισόδημα σε συνάρτηση με προσπάθεια» χωλαίνει μπροστά στις δυνατότητες αύξησης (ή και μείωσης) του εισοδήματος σε απίστευτα ύψη και βάθη, εν ριπή οφθαλμού (η λέξη τραπεζικό επενδυτικό bonus σαν λέει κάτι;). Οι τωρινές συνθήκες δεν απαιτούν «χρήση ιστορικών δεδομένων» αλλά ρυθμιστικές δικλείδες ασφαλείας περισσότερο «συντηρητικές παρά ριψοκίνδυνες, περισσότερο εμπειρικές και λιγότερο ιδεοληπτικές. […]», με την «σταθερότητα (των επιλογών) να είναι όσο σημαντική όσο η καινοτομία».

Μεταφρασμένα σε γλώσσα δαρβινική: χρειάζεται να αφήσουμε τα παιχνίδια των χρηματοοικονομικών επιλογών να διαδραματιστούν. Μια θα επικρατεί η λεγόμενη σταθεροποιούσα επιλογή, όπου ο μέσος όρος (πιο συντηρητικός) θα ευνοείται ενώ τα ακραία φαινόμενα (με ρίσκο) θα καταδικάζονται. Μια θα ενισχύεται η κατευθύνουσα επιλογή με τις ακραίες περιπτώσεις (σαν καινοτομία) τώρα να ευνοούνται, αναγκάζοντας το μέσο όρο να μετατοπιστεί προς αυτές για να επέλθει πάλι ισορροπία και σταθεροποιούσα επιλογή. Ακόμα και μπροστά στη λεγόμενη διασπαστική επιλογή μπορεί να βρεθούμε, όπου οι ακραίες περιπτώσεις ενός φαινομένου θα ευνοούνται χωρίς να συγκλίνουν ποτέ, δημιουργώντας τελικά ριζικά διαφορετικά προϊόντα. Όλα παίζουν και τίποτα δεν είναι προκαθορισμένο. Τελικό σκορ: 0-3 υπέρ του προσφιλούς Δαρβίνου.

Συμπέρασμα και ερώτηση αυτής της διπλής ανάγνωσης.

Μέσα από όλο αυτό το μπλαμπλά, διαγράφεται ότι η δυναμική της θεωρίας του Δαρβίνου ταιριάζει, αν όχι με τη συνολική, τουλάχιστον με την οικονομική πραγματικότητα. Εσείς τι λέτε;

1) 9 είδη της Drosophila Melanogaster

ΔΕΣ ΑΥΤΟ...

Charles Leadbeater "We think"

ΣΥΝΑΘΡΟΙΣΕΙΣ

Ένα κοπάδι πρόβατα

Μια συμμορία ληστών

Ένα μαντρί αρνιών

Μια ορδή τουριστών
Ένα σμάρι ψάρια

Μια αγέλη λύκων

Μια στρούγκα κατσικιών

Μια λεγεώνα δαιμόνων

Ένας σμήνος εντόμων

Ένας στίφος πολεμιστών
Ένας στάβλος αλόγων

Ένα τσούρμο παιδιών
Ένα βουστάσιο μοσχαριών

Ένας εσμός ηλιθίων
Ένα μπουκέτο λουλούδια

Ένα ασκέρι ζητιάνων

Ένα κοτέτσι ορνίθων

Ένα καραβάνι εμπόρων
Ένα μάτσο χαρτονομίσματα

Μια πλειάδα αστεριών
Μια συστάδα πεύκων

Ένας όμιλος φίλων

Μια παρέα νεαρών

Ένας σύλλογος καλλιτεχνών

Ένα τάγμα αγγέλων

Μια σύνοδος ιερέων

ΤΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ SCHOTT, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΛΙΑ, σελ. 11

Θεός, η βιογραφία (2)

Ας μπούμε στο πετσί ένας Κινέζου που ανακαλύπτει για πρώτη φορά την Παλαιά Διαθήκη και τη διαβάζει με την ίδια αμεροληψία με την οποία θα διάβαζε τον Άμλετ του Σαίξπηρ…Χωρίς προκαταλήψεις, προκαθορισμένες ιδέες και ανάγκη να ταιριάξει την διήγηση σε μια συγκεκριμένη ερμηνεία ή ένα νοητικό σχήμα. «Tabula rasa» ας είναι το μυαλό μας καθώς ξεκινάμε την ανάγνωση της Γένεσης και του Κατακλυσμού. Έτσι προτείνει ο συγγραφέας και τι να κάνουμε αφού επιθυμούμε να ακολουθήσουμε τη λογοτεχνική διερεύνηση και πρωτότυπη αξιολόγηση του Miles;

Τι ανακαλύπτουμε λοιπόν; Περιέργως δυο διαφορετικές διηγήσεις στην κάθε περίπτωση. Διηγήσεις που δεν αλληλοσυμπληρώνονται αλλά είναι διαμετρικά αντίθετες, σαν αυτοτελείς συνέχειες. Όπως είναι ριζικά διαφορετικός ο Θεός που προβάλλεται μέσα από αυτές. Ένας Θεός, ενιαίος μεν, αυτό είναι αξίωμα, με δυο χαρακτήρες δε. Εξίσου δημιουργός και καταστροφέας.

Για παράδειγμα, στη πρώτη διήγηση της Γενέσεως, μας παρουσιάζεται ένας ήρωας ολύμπιος (“elohim”) απόμακρος, αδιάφορος αλλά γενναιόδωρος, χωρίς παρελθόν και με άγνωστο παρόν. Δημιουργεί τον κόσμο γιατί θέλει την ανθρωπότητα, και θέλει την ανθρωπότητα γιατί θέλει μια εικόνα, και όχι αγάπη, έρωτα, λατρεία, υπακοή … αλλά δεν γνωρίζουμε για ποιο πρωτότυπο μιλάμε. Το ανθρώπινο ζευγάρι που δημιουργεί ως άρρεν και θήλυ, «κατ’ εικόνα ημετέρα», τι αντιπροσωπεύει αφού το κείμενο μιλά πάντα για τον Θεό ως αρσενικό και μοναδικό; Παραπέρα, ο Εlohim προστάζει τον άνδρα και τη γυναίκα, να «αυξάνεστε και πληθύνεσθε και πληρώσατε τη γη και κατακυριεύσατε αυτής» και τίποτα άλλο. Και μες στην ασυγκράτητη και ακούραστη κυριαρχία του, την έβδομη μέρα, αποφασίζει να …ξεκουραστεί. Σημάδι ότι είναι ασθενέστερος απ’ ότι νομίζουμε; Εκφράζει επίσης, σε άλλο σημείο του κειμένου, μια σκέψη για το σύνολο της δημιουργίας του, που προβληματίζει: « και είδεν ο Θεός τα πάντα, όσα εποίησεν, και ιδού καλά λίαν». Αμφιβάλλει δηλαδή για την αξία της δημιουργίας του;

Θα λέγαμε ότι ο ήρωάς μας δείχνει να εκφράζει ένα ενδιαφέρον «μείγμα δύναμης και αδυναμίας, αποφασιστικότητας και μεταμέλειας».

Στη δεύτερη καταγραφή της Γενέσεως, εμφανίζεται τώρα ένας άλλος Θεός (αλλάζει και όνομα και γίνεται ο “Κύριος και Θεός”, “Yahweh elohim”). Μες στη παραδοξότητα πλέει τώρα ο ήρωάς μας. Αλλοπρόσαλλος, λιγότερο γενναιόδωρος, κοντά στον άνθρωπο, νευρικός, δίνει εντολές, λέει ψέματα, τον πιάνει υστερία, εκδικείται τον άνθρωπο με μια φοβερή ένταση, παίρνει πίσω όσα του έδωσε, μετανιώνει όμως, προσπαθεί να επανορθώσει, γίνεται τρυφερός, και μες στην ερασιτεχνικότητά του δείχνει να έχει ανάγκη την παρέα του ανθρώπου.

Εξηγούμαι. Η ανθρωπότητα δεν είναι πια τοποθετημένη «επί της γης», αλλά περιορίζεται σε έναν κήπο «εν Εδέμ», με σκοπό να εργάζεται και να φυλάει αυτόν. Περιορίζει επίσης την ελεύθερη κυριαρχία του ανθρώπου που του είχε χαριστεί στην πρώτη διήγηση και απαγορεύει για πρώτη φορά, την βρώση «από το δέντρο του καλού και του κακού», διότι «θανάτω αποθάνεισθε». Να αναρωτηθούμε αν θεωρεί το δημιούργημά του (τον άνθρωπο) όχι τόσο καλό και έτσι του βάζει περιορισμούς; Σαν να μην γνώριζε τι έπραττε όταν δημιούργησε και μόνο μετά την πράξη, την έκφραση της επιθυμίας του δηλαδή, συνειδητοποίησε τι έκανε. Η συγκεκριμένη απειλή θανάτου θα αποδειχθεί ψέμα, αφού ο Αδάμ και η Εύα δεν θα πεθάνουν όταν παραβιάσουν την απαγόρευση.

Το ενδιαφέρον της πλοκής του έργου συνεχίζεται όταν ο Yahveh θέλει να βρει βοηθό για τον άνδρα (που έχει πλάσει τώρα από χώμα και του εμφύσησε ζωή). Οργανώνει λοιπόν μια περίεργη παρέλαση όπου περνούν μπροστά στον άνθρωπο όλα τα έμβια. Ο άνθρωπος όμως απορρίπτει τα πάντα, δηλαδή όλη την προσπάθεια του Θεού… Τότε ο Yahveh σκέφτεται κάτι περίεργο. Παίρνει ένα πλευρό του ανθρώπου και μ΄ αυτό φτιάχνει ένα άλλο «ζώο», τη γυναίκα. Αυτό γεμίζει χαρά τον άνδρα, και όχι ευγνωμοσύνη προς το Θεό. Καταλήγουμε αργότερα στην εμφάνιση του όφεως, να δελεάσει την γυναίκα, που με τη σειρά της θα δελεάσει τον άνδρα και οι δυο θα δοκιμάσουν τον απαγορευμένο καρπό. Αποτέλεσμα; Θα συνειδητοποιήσουν την γύμνια τους, θα ντραπούν αλλά δεν θα πεθάνουν. Η συνειδητοποιημένη (σεξουαλική εδώ) επιθυμία, η ομολογημένη ανάγκη, είναι αυτή που προκαλεί ντροπή. Κρύβονται λοιπόν μες στο κήπο, αφού καλύψουν τα επίμαχα σημεία με φύλλα συκής. Και ο Yahveh; Τους ψάχνει, «Αδάμ, πού εί;», δεν έχει πάρει είδηση τίποτα. Μόλις τους βλέπει, καταλαβαίνει ότι παραβίασαν την απαγόρευσή του. Τότε ξεσπά ένας τρομερός θυμός, όπου ρίχνει κατάρες/ τιμωρίες στον Αδάμ και στην Εύα και τελικά τους διώχνει απ’ τον κήπο της Εδέμ. Μετανιώνει αμέσως για το φέρσιμό του, και προσπαθεί να τους καλοπιάσει ράβοντας στον καθένα δερμάτινο χιτώνα. Τους τα φοράει ο ίδιος, πράξη άκρως τρυφερή, και τους ακολουθεί έξω από την Εδέμ... Τους έχει ανάγκη, θέλει την παρέα τους και μια σχέση μαζί τους.

Είναι τυχαίο γεγονός που υπάρχουν διαφορετικές αφηγήσεις και έχουν ραφτεί η μια δίπλα στην άλλη; Υπάρχουν ιστορικοί λόγοι γι’ αυτό ή πρέπει να ψάξουμε για κάτι άλλο πιο σύνθετο; Γιατί αυτή η οφθαλμοφανής αντιφατικότητα των διηγήσεων και του χαρακτήρα του Θεού έχει γειωθεί τόσο, ώστε να την έχουμε ξεχάσει, αν την είχαμε μάθει ποτέ; Γιατί όμως είναι τόσο ουσιαστικό να αναγνωριστεί ακριβώς αυτή η παραδοξότητα και κατ’ επέκταση η πρωτοτυπία του Miles;

Η τοποθέτηση αυτών των αντιφατικών διηγήσεων δεν είναι τυχαίο ή ιστορικό και μόνο γεγονός αλλά αποσκοπεί να μας διδάξει κάτι ουσιαστικό. Όπως δεν είναι τυχαίος και ο λόγος της απίστευτης απλοποίησης που έχει επικρατήσει. Προέρχεται από μια παιδική ασθένεια που μας συνοδεύει σε όλη τη ζωή μας. Είναι η ανάγκη να εντάξουμε τα πάντα σε ένα σχήμα δυϊσμού: «αυτός είναι κακός, εγώ καλή», «δεν με καταλαβαίνει, ενώ εγώ…», «οι Παναθηναϊκοί…και οι άλλοι», «το κόμμα μου και οι άλλοι…», «οι τρομοκράτες και εμείς», «οι επιστήμονες και οι άλλοι…» κτλ. Αυτός είναι ένας τρόπος άμυνας που υιοθετεί πρώτα το βρέφος στην εξελικτική πορεία ανάπτυξης της προσωπικότητάς του, και τον οποίο μας παίρνει μια ζωή να τον αποβάλλουμε. Εκφράζεται στον ενήλικα σε πιο εκλογικευμένη μορφή κατηγοριοποίησης, σε εξιδανίκευση καμιά φορά του άλλου προσώπου, σαν έκφραση μιας προσωπικής ανάγκης ενότητας μπετόν αρμέ μπροστά στις αντιξοότητες της ζωής. Καταφεύγουμε όλοι ανεξαιρέτως σ’ αυτό το μονοπάτι σκέψης. Αντιθέτως, η αποδοχή του παράδοξου των χαρακτήρων μας, ενοποιημένο όμως, μπορεί να μας απεγκλωβίζει από το αδιέξοδο αίσθημα που γεννά η ξεκάθαρη κατηγοριοποίηση, η ενοχή ή η εξιδανίκευση ενός άλλου προσώπου. Μας ανοίγει το δρόμο στη δημιουργία και στην καλύτερη αποδοχή του εαυτού μας και του άλλου (που είναι τελικά σαν και εμάς). Είναι μάταιο να θέλουμε να καταπνίξουμε ας πούμε το θυμό…κάπου αλλού θα μας βγει είτε το παίρνουμε χαμπάρι είτε όχι…και πού θα πηγαίναμε χωρίς θυμό…πουθενά. Η επίγνωση και η αποδοχή του πραγματικού εαυτού μας είναι το ζητούμενο και όχι η προσήλωση σε ηθικοπλαστική συνταγή ή σε εξιδανικευμένο μοντέλο. Τι με σώζει να έχω έναν πατέρα μόνο καλό…αυτό που με σώζει είναι να έχω έναν πραγματικό πατέρα που ταυτόχρονα έχει κακία και καλοσύνη μέσα του όπως έχω εγώ γιατί αυτή είναι η φύση μας.

Σε συλλογικό επίπεδο, το ίδιο σχήμα ισχύει. Πώς αυτό; Ο συγγραφέας αντιπαραβάλλει το συγκεκριμένο κείμενο με πολυθεϊστικές διηγήσεις πίστης άλλων λαών της περιοχής της Μεσοποταμίας. Εκεί λοιπόν συναντάμε διάφορες θεότητες, του καλού ή του κακού, σε διαρκή αντιπαλότητα μεταξύ τους. Αντίθετα, η μονοθεϊστική προσέγγιση εισάγει έναν Θεό που ενσωματώνει όλες τις αντιφατικές πλευρές του χωρίς να καταπνίγει καμιά από αυτές (τύπου «πρέπει να μη θυμώνω»). Τώρα, δεν αποβάλλονται απλώς οι πολυθεϊστές αλλά οι αντιφάσεις του χαρακτήρα επιτρέπονται, απαιτούνται να ενδοβληθούν σε μια προσωπικότητα. Και αυτό είναι κύριο σημείο για την δημιουργία πολιτισμού.

Τελικά δεν υπάρχει σημείο αναφοράς; Όχι όπως το είχαμε μάθει. Φαίνεται πως ο δρόμος είναι να πάρουμε πάνω μας το βάρος του αλλοπρόσαλλου κομματιού μας για να μπορούμε να σηκώσουμε το βάρος του άλλου και να υπάρξουμε. Εγώ, ο άλλος, τα όρια μεταξύ μας φαίνονται και αυτά πιο ρευστά. Για να δούμε τη συνέχεια του βιβλίου…

1) “Θεός, η βιογραφία” του Jack Miles, βραβείο Pullitzer, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, μετάφραση του Βασίλη Αδραχτά, 1996

2) Πίνακας, Bourdet, "Dualite", 2005

Θεός, η βιογραφία (1)

V.O.M. Petrillo

Το έχει μάλλον η φθινοπωρινή ατμόσφαιρα και εμπνέομαι μόνο να μιλάω για τα βιβλία που διαβάζω…Αλλά μου ήρθε μια καλή ιδέα που ελπίζω να σας αρέσει…Έχει ως εξής: όπως προχωράω στην ανάγνωσή μου, να ανεβάζω σχετικό ποστάκι μια στις τόσες. Έτσι, θα σας κρατώ το ενδιαφέρον για ένα αξιόλογο διάστημα, θα διαβάζετε μέσω εμού… και ίσως ανακαλύψουμε καινούργια μονοπάτια επικοινωνίας…Μμμμ, μεγάλη δέσμευση αναλαμβάνω…όσο τραβήξει.

Γι’ αυτό το σκοπό, επιλέγω, με δημοκρατικό τρόπο πάντα, ένα βιβλίο που έχει τα εξής χαρακτηριστικά: όγκο για να κρατήσει καιρό, βάθος για να έχει ύλη προς συζήτηση και πλοκή για να μη σκυλοβαρεθείτε και μουτρώσετε κάθε φορά που θα πέφτει σχετική ανάρτηση…σας θέλω πιστούς, όχι εχθρούς.

Θα μπορούσα να είχα διαλέξει κανένα έργο του Soljenitsyne, αφού όπως έλεγα στη φίλη μου την κολλητή από τα 18 και καθώς τακτοποιήσαμε επιτέλους τη χαοτική βιβλιοθήκη μου… ας θεωρήσουμε τους εαυτούς μας σε λογοτεχνικό πένθος και ας τον βάλουμε (τον Soljenitsyne) πρώτη θέση στη βιβλιοθήκη, να τον τιμήσουμε. Ακόμα μπορούσα να είχα διαλέξει μια σειρά από St-Exupéry (St-Ex), παλαιά αγάπη, γιατί βαρέθηκα οι περισσότεροι σ’ αυτή τη χώρα να νομίζουν ότι η επιτομή του έργου του συνοψίζεται στον «Μικρό Πρίγκιπα». Τέλος, το πολύ-πολύ να επέλεγα και τον τελευταίο Νομπελίστα λογοτεχνίας le Clezio, μόνο και μόνο επειδή είναι Γάλλος.. και ξέρετε τι σημαίνει για μένα η γαλλική κουλτούρα.

Όχι όμως, δεν μου κάνει κέφι τίποτα απ’ αυτά, θέλω κάτι πιο δύσκολο, πιο πρωτότυπο, πιο αποκαλυπτικό, στη κόψη του ξυραφιού, και κάτι που δεν θα το περιμένατε από μένα με τίποτα… And the winner is… “Θεός, η βιογραφία” του Jack Miles, βραβείο Pullitzer, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, μετάφραση του Βασίλη Αδραχτά, 1996. Σας ήρθε απότομα;

Τελείωσα μόλις την ανάγνωση της εισαγωγής και θα σας μεταφέρω την κεντρική ιδέα του βιβλίου, επιλέγοντας ό,τι θεωρώ σημαντικό, για να μου πείτε, εσείς οι πέντε εκλεκτοί που με διαβάζετε…, αν το βιβλίο σας κεντρίζει το ενδιαφέρον ή όχι και αν θέλετε να συνεχίσω την παρουσίασή του.

Να ξεκαθαρίσουμε όμως κάποια πράγματα εξ’ αρχής. Η αφετηρία του βιβλίου δεν είναι αν ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο «κατ’ εικόνα του». Αυτό είναι ζήτημα πίστης και εκτός θέματος στην προκειμένη περίπτωση. Όπως εκτός θέματος είναι αν ο Θεός πέθανε (κατά την μαρξιστική άποψη) ή υπάρχει… Αυτό που είναι εντός προβληματισμού εδώ, είναι το γεγονός ότι, για αιώνες ολόκληρους, οι άνθρωποι πάσχιζαν να ολοκληρωθούν σύμφωνα με την εικόνα που είχαν για τον θεό τους. Imitatio Dei, ένα ιστορικό γεγονός. Σαν αποτέλεσμα διαμορφώθηκε ένα ιδεώδες ανθρώπινης προσωπικότητας που παραμένει σταθερό, ανεξάρτητα απ’ το αν για πολλούς σήμερα έχει χαθεί η πίστη ακόμα και αν δεν το ομολογούμε συνειδητά. Σ’ αυτό το πρότυπο αναφερόμαστε όταν συναντάμε λόγου χάρη Ιάπωνες και λέμε «αυτοί είναι διαφορετικοί», και ας τρώμε σούσι και ας φοράνε εκείνοι κουστούμι. Ο ιουδαιοχριστιανικός πολιτισμός είναι ακόμα εδώ και σ΄ αυτόν χρωστάμε την δική μας κληρονομημένη αντίληψη του τι οφείλει να είναι ο άνθρωπος.

Στο βιβλίο που θίγω εδώ, ο συγγραφέας επιχειρεί να προσεγγίσει την Παλαιά Διαθήκη σαν να ήταν ένα απλό λογοτεχνικό έργο. Τι περίεργο. Ιστορική, επιστημονική, θεολογική προσέγγιση ναι, αλλά λογοτεχνική; Το δικαιολογεί με το επιχείρημα ότι για τους πολλούς, που δεν ακολουθούν το δρόμο του ασκητισμού, μυστικισμού ή της θεολογίας, η προσέγγιση του θείου πραγματοποιείται έτσι, μέσα από το άκουσμα (πολλές φορές αποσπασματικά) και την ανάγνωση αυτού του βιβλίου. Όπως ανοίγουμε και διαβάζουμε ένα οποιοδήποτε βιβλίο. Στο συγκεκριμένο, θα συναντήσουμε μια ιστορία με μια πλοκή, μια αρχή, μια μέση και ένα τέλος και σημαντικότερο απ΄ όλα έναν ήρωα. Όχι το λαό του Ισραήλ, όπως θα λέγαμε όσοι δεν έχουν κάνει αυτή την προσπάθεια ανάγνωσης (μέσα και ‘γω), αλλά τον ίδιο το Θεό. Η λογοτεχνική ματιά θα μας αποκαλύψει μια προσωπικότητα, αμάλγαμα από αρκετές άλλες που κάνει τον ήρωα προβληματικό, σε «εσωτερική σύγκρουση», αλλά συνάμα και επιβλητικό ή ακόμα και κυριαρχικό...

O συγγραφέας εξηγεί. "Αν ένας λογοτεχνικός ήρωας επιδρά σε κάποιο βαθμό στους πραγματικούς ανθρώπους που το διαβάζουν, αυτό οφείλεται στο ότι ο αναγνώστης τον δέχεται μέσα του, τον εσωτερικεύει κατά κάποιο τρόπο, αυτοαναγνωρίζεται σ΄ αυτόν. Έτσι δίνει ζωή στον ήρωα "εκτός σκηνής" και κατ’ επέκταση τον ζωντανεύει και "εντός σκηνής"…Τι να πούμε λοιπόν για την επιτυχία της λογοτεχνίας της ιουδαιοχριστιανικής θρησκείας που ξεπερνά τη φαντασία και τα πιο τρελά όνειρα οποιουδήποτε συγγραφέα… "

Τότε για ποια αυτοαναγνώριση μιλάμε ή με άλλα λόγια σε τι μπορεί να μας ενδιαφέρει ο συγκρουσιακός χαρακτήρας του ήρωα της Παλαιάς Διαθήκης; Είναι ότι έχουμε αφομοιώσει, ασυνείδητα, ακριβώς αυτή τη ένταση ανάμεσα στην ενότητα και την πολλαπλότητά του. Όντως, αν το σκεφτούμε καλά, ποιους θεωρούμε ως πραγματικούς ανθρώπους, αυτούς των οποίων η ταυτότητα αποτελείται από ένα σύνολο από αρκετές ασύμβατες επιμέρους ταυτότητες; Ή προτιμούμε τους απλούς και ξεκάθαρους ανθρώπους; Μάλλον τους πρώτους. Μπορεί να θαυμάζουμε την εσωτερική γαλήνη αυτών της δεύτερης ομάδας, ατόμων ενοποιημένων στο έπακρο, με το δικό τους χαρακτήρα αλλά θεωρούμε ότι δεν διαθέτουν προσωπικότητα και ίσως να μας προκαλούν πλήξη. Αντίθετα, η δυσαρμονία και η εσωτερική σύγκρουση αναζητούνται, σχεδόν απαιτούνται, για να χαρακτηρίσουμε κάποιον ως άτομο με προσωπικότητα και να πούμε ότι τον γνωρίζουμε. Λέτε λοιπόν, καθώς θα προχωράμε στην ανάγνωση του βιβλίου να μας πιάσει ένα ρίγος απ’ την αυτοαναγνώριση που θα συναντήσουμε;

Το βιβλίο θα μιλάει λοιπόν για μας. Σας ενδιαφέρει να το συνεχίσω;

ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ

Η μεταφυσική καταπιάνεται μετωπικά με τα Μεγάλα Ερωτήματα: Τι σημαίνει υπάρχω; Ποια είναι η φύση της πραγματικότητας; Έχουμε ελεύθερη βούληση; Πόσοι άγγελοι μπορούν να χορέψουν στο κεφάλι μιας βελόνας; Πόσοι χρειάζονται για να αλλάξουν μια λάμπα;

ΔΗΜΗΤΡΗΣ: Κάτι, με απασχολεί τώρα τελευταία, Τάσο.
ΤΑΣΟΣ: Τι πράγμα;
ΔΗΜΗΤΡΗΣ: Ποιο είναι το νόημα των πάντων;
ΤΑΣΟΣ: Ποιων πάντων;
ΔΗΜΗΤΡΗΣ: Ξέρεις, της ζωής, του θανάτου, της αγάπης – ολόκληρου του πακέτου.
ΤΑΣΟΣ: Τι σε κάνει να πιστεύεις ότι κάτι από όλα αυτά έχει κάποιο νόημα;
ΔΗΜΗΤΡΗΣ: Γιατί πρέπει να έχει. Διαφορετικά η ζωή θα ήταν απλά…
ΤΑΣΟΣ: Τι;
ΔΗΜΗΤΡΗΣ: Χρειάζομαι ένα ούζο.


Ο ΠΛΑΤΩΝ και ο ΠΛΑΤΥΠΟΥΣ μπαίνουν σε ένα μπαρ…

(Κατανόηση της Φιλοσοφίας μέσα από Ανέκδοτα), Thomas Cathcart & Daniel Klein, Πλατύπους Εκδοτική 2008.

Η μπαλάντα του λυπημένου καφενείου

Σε μία μέρα μέσα, ξεκίνησα, καταβρόχθισα και τελείωσα την “Μπαλάντα του λυπημένου καφενείου“ της Carson McCullers. Όχι και μεγάλο κατόρθωμα, αφού το βιβλίο είναι μόνο 157 σελίδες και τι δηλαδή, θα καυχιέμαι σαν μικρό παιδί για το πόσες σελίδες διάβασα σε πόση ώρα… Όχι, είμαι απλώς χαρούμενη που βούτηξα στην ανάγνωσή του, ακολούθησα το παλμό της αφήγησης… και βγήκα από τη βουτιά αυτή λίγο αλλαγμένη. Όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα συγκεντρωμένα σε λίγες γραμμές δουλεμένα με ακρίβεια και ποιητική φλέβα συνάμα. Παρελαύνουν μπροστά στα μάτια σου και σε αφήνουν κατάπληκτο, σχεδόν αποβλακωμένο από το κρεσέντο που ακολουθούν με τόση μαεστρία. Έτσι, μόλις που μπαίνεις στην ιστορία, γίνεται η μοιραία συνάντηση που ανατρέπει όλες τις ισορροπίες και μεταμορφώνει τα πάντα. Εκεί που αρχίζεις να γνωρίζεις τους ήρωες και να χαλαρώνεις, έρχεται η δεύτερη μοιραία πράξη με την επιστροφή του συζύγου των δέκα ημερών, επιστροφή που θα γκρεμίσει ανεπαρνόθωτα ότι νόμιζες ότι είχε χτιστεί μέχρι τότε.

Αν ήθελα να είμαι επίπεδη, θα έλεγα ότι η McCullers μας αφηγείται την ιστορία ενός ερωτικού τριγώνου με ήρωες τρεις εκκεντρικούς χαρακτήρες σ’ ένα τοπίο μιζέριας και τέλματος μιας μικρής αμερικάνικης κωμόπολης του Νότου. Κύρια φιγούρα, η Δεσποινίς Αμέλια, με τα αλλήθωρα μάτια, την απίστευτη κράση αλλά ευάλωτη εσωτερικά, που από αγάπη θα αφήσει στη κυριολεξία τον εαυτό της να κατρακυλήσει στη μοναξιά και στην απομόνωση: έχουμε λοιπόν μια περιγραφή της ζωής, του μεγαλείου και της πτώσης μιας γυναίκας. Απ’ την άλλη, ο Εξάλδελφος Λάιμον, ένας καμπούρης νάνος, που εμφανίζεται στη ζωή της Δεσποινίδος Αμέλιας από το πουθενά. Η χαρισματική προσωπικότητά του δρα στη ζωή της θαυματουργά, αφού τον ερωτεύεται απόλυτα και αμετάκλητα η εξαδέλφη του και για χάρη του μετατρέπει το μαγαζί της σε πολύβουο καφενείο, μεταμορφώνοντας συγχρόνως τον μέχρι τότε σκληρό εαυτό της. Τρίτο πρόσωπο στην ιστορία, ο πρώην σύζυγος των δέκα ημερών. Αρχικά παράφορα ερωτευμένος με την γυναίκα του την δεσποινίς Αμέλια, η οποία τον απορρίπτει εξ’ αρχής με τον χειρότερο τρόπο και κατόπιν τον διώχνει από κοντά της σαν το σκυλί. Αφού θα περάσει ένα διάστημα στη φυλακή, ο σύζυγος θα επιστρέψει στη πόλη, με δίψα για εκδίκηση. Η αναμέτρηση μεταξύ του ζευγαριού θα πραγματοποιηθεί, σαν μοιραία και αναγκαία πράξη. Η τελική προδοσία του αδύναμου και συγκλονιστικού καμπούρη, ερωτευμένος με τον σύζυγο, έτοιμος να κάνει τα πάντα για μια ματιά του και παρόλο την χείριστη μεταχείριση που του προσφέρει εκείνος, θα σημάνει το οριστικό τέλος της Δεσποινίδος Αμέλιας. Στο πίσω μέρος του σκηνικού, οι κάτοικοι της κωμόπολης που παρακολουθούν κάθε στιγμή τα τεκταινόμενα, τα ζουν ή τα φαντάζονται, μεταμορφώνονται στην διάρκεια ενός ποτού σε κάτι ωραίο και πιο αισιόδοξο, και βυθίζονται πίσω, με το οριστικό κλείσιμο του καφενείου, στη θλιβερή και γκρίζα ζωή τους… Το τέλος της ιστορίας είναι αβάσταχτα απαίσιο και απελπισμένο, μια πραγματική λυπητερή μπαλάντα.

Τι υπάρχει πίσω από τους χαρακτήρες και την ιστορία αυτή; Γιατί μερικές φράσεις ή εικόνες σου μένουν και θέλεις σχεδόν να τις μάθεις απ’ έξω για να τις αναμασάς με την ησυχία σου;

Είναι η συμπονετική και γεμάτη συμπάθεια ματιά της συγγραφέως προς τους κακομοίρηδες και ταλαιπωρημένους του κόσμου; Όχι, αν και η περιγραφή της σε αγγίζει. Είναι το ακριβές ψυχογράφημα της ασυμμετρίας μεταξύ εκείνου που αγαπάει και εκείνου που αγαπιέται, των αταίριαστων ερώτων όπου οι εμπλεκόμενοι «μοιάζουν να ‘ρχονται από διαφορετικούς πλανήτες». Η MacCallers περιγράφει αμίμητα τον έρωτα που επιλέγει λάθος κατεύθυνση, σαν ένα βλέμμα - προβολέα που πέφτει τυχαία και φωτίζει το λάθος αντικείμενο. Λέει: “Συχνά ο αγαπημένος, δεν είναι παρά ένα κέντρισμα στην αγάπη που βρίσκεται τόσο καιρό θαμμένη μέσα στον εραστή. Τούτο, λίγο πολύ, κάθε εραστής το ξέρει. Νοιώθει βαθιά μέσα του πως η αγάπη του είναι κάτι μοναχικό. Μαθαίνει να ζει σε μια καινούργια, παράξενη μοναξιά και είναι η γνώση αυτή που τον κάνει να πονά. […] όσο και αν η αγάπη αυτή φαντάζει εξωτερικά θλιβερή και γελοία, ωστόσο στο βάθος δεν πρέπει να ξεχνάς (εσύ ο αναγνώστης) πως η πραγματική ιστορία ήταν εκείνη που παίχτηκε μέσα στη ψυχή του ίδιου του εραστή. Όμως ποιος άλλος παρά ο Θεός μπορεί να ’ναι ο τελικός κριτής αυτής ή κάποιας άλλης αγάπης;»

Όλοι οι ήρωες του βιβλίου ζουν την ίδια επιτακτική ανάγκη αγάπης, καμουφλαρισμένη και παραχωμένη βαθιά μέσα τους, την ίδια ασυνείδητη εμμονή να την βρουν για να συμφιλιωθούν επιτέλους με τον εαυτό τους. Αφήνονται στην τύχη μιας συνάντησης, αρκούνται σε ανθρώπινες ψυχικές επαφές την διάρκεια ενός ποτού, σε πλατωνικούς έρωτες, για να επανέρθει ξανά η μοναξιά αλύπητα, σαν ένα προνόμιο ή ένα λιγότερο κακό. Γιατί το ξέρουμε, υπάρχει πάντα η μοναξιά γι’ αυτούς που μπορούν να την τιμήσουν.

Le Vent Nous Portera – Noir Désir

Je n'ai pas peur de la route
Faudrait voir, faut qu'on y goûte
Des méandres au creux des reins
Et tout ira bien

Le vent l'emportera

Ton message à la grande ourse
Et la trajectoire de la course
A l'instantané de velours
Même s'il ne sert à rien

Le vent l'emportera
Tout disparaîtra
Le vent nous portera

La caresse et la mitraille
Cette plaie qui nous tiraille
Le palais des autres jours
D'hier et demain

Le vent les portera

Génétique en bandoulière
Des chromosomes dans l'atmosphère
Des taxis pour les galaxies
Et mon tapis volant lui

Le vent l'emportera
Tout disparaîtra
Le vent nous portera

Ce parfum de nos années mortes
Ceux qui peuvent frapper à ta porte
Infinité de destin
On en pose un, qu'est-ce qu'on en retient?

Le vent l'emportera

Pendant que la marée monte
Et que chacun refait ses comptes
J'emmène au creux de mon ombre
Des poussières de toi

Le vent les portera
Tout disparaîtra
Le vent nous portera

«23andMe». Και μετά τι;

Οι ισορροπίες μεταβλήθηκαν μέσα σε πέντε - έξι χρόνια. Εκεί που ορκιζόμασταν στην υπεροχή του DNA ως αδιαφιλονίκητου πρωταγωνιστή στο θεατρικό έργο που λέγεται “κυτταρική μηχανή”, η οπτική γωνία άλλαξε. Όλο και πιο συχνά, το επιστημονικό κοινό του τοποθετεί το DNA σε ρόλο αν όχι κομπάρσου τουλάχιστον συμπρωταγωνιστή. Η εκτόπιση ενός πρώτου ονόματος επί σκηνής για πάνω από πενήντα χρόνια, ήρθε από μια σειρά δεδομένων ενός καινούργιου παρακλαδιού της βιολογίας, της επιγενετικής. Το πιστεύω της; Τα γονίδια δεν αρκούν για να εξηγήσουν πώς ένας οργανισμός χτίζεται ή πώς θα εξελιχθεί μέσα στη ζωή του. Λίγο πιο επιστημονικά, η επιγενετική μελετάει τη σημασία των «μη κλασσικών» κληρονομικών αλλαγών στην λειτουργία των γονιδίων: αυτών δηλαδή που δεν προέρχονται από κάποια αλλοίωση της αλληλουχίας του DNA.

Να σας δώσω δυο διευκρινιστικά παραδείγματα.

Έχω δυο πολύ καλές φίλες, τη Βάσω και την Κατερίνα, πραγματικές δίδυμες. Η μία είναι στη κυριολεξία ο κλώνος της άλλης. Πάντα επιδίωκαν την διαφοροποίηση μεταξύ τους και την προσωπική αναγνώριση. Στα δέκα χρόνια που τις ξέρω, το έχουν καταφέρει. Παρόλη την αδιαμφισβήτητη ομοιότητα τους (!), δεν μοιάζουν τόσο πλέον. Ξεκίνησαν τη ζωή τους, και θα την τελειώσουν, με την ίδια γενετική κληρονομιά. Με το πέρασμα του χρόνου θα βρεθούν αντιμέτωπες με διαφορετικό περιβάλλον που δεν θα επιδράσει με τον ίδιο τρόπο στην κάθε μια τους, σε επίπεδο εμφάνισης, συμπεριφοράς, ευπάθειας σε νόσους. Οι φίλες μου είναι δηλαδή ίδιες γενετικά και ανόμοιες επιγενετικά.

Πάμε στα κύτταρά μας. Α priori, καθένα από αυτά έχει το προσωπικό μας γονιδιακό φορτίο. Το μεταφέρει ανέπαφο κατά τις κυτταρικές διαιρέσεις και είναι ίδιο για όλα τα κύτταρα του σώματός μας. Πού εστιάζεται λοιπόν η διαφορά μεταξύ π.χ. ενός λεμφοκυττάρου και ενός κυττάρου του δέρματος; Πώς ενώ έχουν το ίδιο γενετικό υλικό, ορισμένα γονίδια ενεργοποιούνται σε συγκεκριμένα κύτταρα και παραμένουν αποσιωπημένα σ’ άλλα, έτσι ώστε να έχουμε διαφορετικές λειτουργίες ανά τύπο κυττάρου; Σίγουρα όχι στα γονίδια, αυτά καθ’ αυτά, αλλά σε παράγοντες που θα καθορίσουν το πως θα «διαβαστεί» το DNA. Αυτοί είναι οι επιγενετικοί παράγοντες. Αν συγκρίνουμε το DNA με μια μουσική παρτιτούρα, το επιγενετικό στοιχείο δρα σαν τον διευθυντή ορχήστρας που ελέγχει την ερμηνεία, δηλαδή την κατάσταση «ενεργό» ή «αποσιωπημένο»(on-off) των γονιδίων. Κάτι σαν ένας επιλεκτικός διακόπτης της λειτουργίας γονιδίων με επιπλέον χαρακτηριστικό τη διαχρονική μνήμη, εφόσον η πληροφορία διατηρείται σε κάθε κυτταρική διαίρεση.

Ο πιο γνωστός και μελετημένος επιγενετικός παράγοντας είναι αυτό της μεθυλίωσης του DNA, όπου η βάση κυτοσίνη «στιγματίζεται» με την προσθήκη ενός μορίου μεθυλίου. Η μεθυλιωμένη κυτοσίνη αντιστοιχεί συνήθως σε μια μορφή «κλειστή» της χρωματίνης και στην αποσιώπηση γονιδίων ενώ τα ενεργοποιημένα γονίδια δεν είναι συνήθως μεθυλιωμένα. Το προφίλ μεθυλίωσης γονιδίων μεταφέρεται κατά την κυτταρική διαίρεση και αλλάζει κατά την διάρκεια της ζωής. Οι δίδυμες φίλες μου έχουν έτσι διαφορετικά «σημαδεμένο» DNA και όσο προχωράνε σε ηλικία τόσο μεγαλύτερη διαφοροποίηση θα έχουν. Είναι το λεγόμενο «epigenetic drift» που παρατηρείται με την ηλικία.

Άλλος σημαντικός παράγοντας είναι αυτός της τρισδιαστατής δομής του DNA. Στην διαδικασία συμπίεσης του DNA στον πυρήνα, η διπλή έλικα τυλίγεται γύρω από «πρωτεϊνικές χάνδρες» (οι ιστόνες), και κατόπιν τυλίγονται περαιτέρω για να δημιουργήσουν μια συμπιεσμένη τρισδιάστατη δομή, την χρωματίνη. Περιοχές πιο συμπιεσμένες θα επιτρέπουν λιγότερη πρόσβαση στο οπλοστάσιο μεταγραφής. Αντίθετα πιο «ανοικτές» περιοχές θα είναι πιο προσπελάσιμες. Ο βαθμός συμπίεσης καθορίζεται όχι μόνο από ποιες «χάντρες» χρησιμοποιούνται αλλά και από τις αλλοιώσεις που μπορούν να υποστούν με την προσθήκη ή την αφαίρεση μικρών χημικών μορίων ακόμα και μεγαλύτερων πρωτεϊνικών ομάδων. Για παράδειγμα, τα γονίδια που σχετίζονται με ακετυλιωμένες ιστόνες είναι συνήθως ενεργοποιημένα. Με άλλα λόγια, η δομή επιδρά πάνω στην επιλογή των γονιδίων που θα ενεργοποιηθούν.

Τέλος, έχουμε το RNA. Μέχρι πρότινος νομίζαμε ότι ο ρόλος του ήταν αυτός του αγγελιαφόρου της γενετικής πληροφορίας, από το DNA στον πυρήνα του κυττάρου, στα εξωπυρηνικά σημεία μετάφρασης και παραγωγής πρωτεϊνών. Τα πράγματα είναι όμως πιο σύνθετα. Δυο τύποι RNA φαίνεται να παίζουν ρόλο σε επιγενετικό επίπεδο. Είναι συγκεκριμένα μικρό RNA (siRNA "silent") αλλά και μεγάλα RNA (RNAnc “non coding”), που έχουν την δυνατότητα να ρυθμίσουν επιλεκτικά την μετάφραση ή όχι ορισμένων γονιδίων. Προέρχονται από τις τεράστιες περιοχές του DNA που είχαν χαρακτηριστεί αρχικά ως DNA σκουπίδι (“junk DNA”) επειδή ναι μεν μεταγράφονται σε RNA, αλλά δεν μεταφράζονται σε πρωτεΐνη.

Όλοι αυτοί οι μηχανισμοί διαμορφώνουν την γονιδιακή έκφραση και υποστηρίζουν «περίεργα» φαινόμενα όπως είναι η αποσιώπηση του δεύτερου Χ χρωμοσώματος στα θηλυκά θηλαστικά, ή το γονεïκό αποτύπωμα (parental imprinting) όπου η έκφραση ορισμένων γονιδίων εξαρτάται από το αν κληρονομήθηκε από τον πατέρα ή την μητέρα. Άλλα παραδείγματα είναι ο ρόλος της διατροφής της κυοφορούσας μάνας στο μελλοντικό διαβήτη του παιδιού της, η εκδήλωση της σχιζοφρένειας, η ανάπτυξη του αυτισμού ή του καρκίνου, τα οποία και τονίζουν τη σημασία της επιγενετικής πληροφορίας.

Η γενετική γεννήθηκε από την ανάγκη να εξηγηθεί η επικράτηση χαρακτηριστικών δια μέσου των γενεών. Με την επιγενετική γίνεται μια καινούρια πλαισίωση του θέματος όπου οι παράμετροι χρόνος και χώρος κάνουν την εμφάνισή τους. Έτσι, το λεπτό σύστημα ενεργοποίησης και αποσιώπησης γονιδίων, προσθέτει μια πλαστικότητα στο μέχρι πρότινος μονοδιάστατο και στατικό μόριο DNA. Είναι σαν να βασιζόμασταν πριν σ’ ένα τηλεφωνικό κατάλογο μιας πόλης για να μάθουμε γι’ αυτήν. Πληροφορίες για τον αριθμό των κατοίκων, την διεύθυνσή τους, το επάγγελμα τους είναι μεν χρήσιμες αλλά χάνουμε κάθε πληροφορία για την λειτουργία της πόλης.

Θα συνεχίσουμε να χρησιμοποιούμε το DNA σαν εργαλείο π.χ. για διάγνωση ή ταυτοποίηση προδιάθεσης σε πάθηση. Αλλά η επιγενετική προσέγγιση διαφαίνεται μοναδική σε πληροφορία για να εξηγήσει τα «ανεξήγητα» της γενετικής, τις επιπτώσεις του περιβάλλοντος ή της διατροφής στο σώμα και στην υγεία μας, ακόμα και να δώσει τις πληροφορίες για τον σχεδιασμό μιας θεραπευτικής αγωγής στα προσωπικά μέτρα του ασθενή. Αν μη τι άλλο, η επιγενετική είναι ένας χρήσιμος οδηγός για την κατανόηση της πολυπλοκότητας του έμβιου.

HAIKU

Ποίημα Haiku του Γιώργου Σεφέρη

και

Πίνακας του Jacques Muller

"Coucher de soleil rouge en bord de mer"

Από το Α, όπως Aναρχία…στο Μ, όπως Μυρμήγκι!

Eugène Delacroix, La liberté guidant le peuple, 1830

Γράμμα Α. Ειλικρινά αδυνατώ να παρακολουθήσω και να προσκολλήσω σε πολιτικές θεωρίες γενικά και σε δόγματα ειδικά. Εξάλλου, επιστήμονας και δόγμα είναι δυο έννοιες συμμετρικά αντίθετες. Όλες οι μεγάλες πολιτικές θεωρίες και τα συστήματα που τελειώνουν σε –ισμος όπως φιλελευθερισμός, συντηρητισμός, φασισμός, μαρξισμός, σοσιαλισμός, κομουνισμός, αναρχισμός, φεμινισμός ακόμα και οικολογι…σμός (αναπνεύστε) δεν μπόρεσαν να με κερδίσουν, ψυχή τε και σώματι, αν και δεν πρέπει να βάζουμε τα πάντα στο ίδιο καλάθι… Κάθε ιδεολογία με τις πολιτικές της οργανώσεις, τις ιδιαίτερες «τελετουργίες», ιεραρχίες και ιστορίες της, αλλά κυρίως με τους οπαδούς της, αφιερωμένους στη τύχη τη δικιά μου, που ο πολύς αλτρουισμός και η απόλυτη κατανόηση του σύμπαντος, τους καταντάει εγωιστές, κριτές και επικριτές των πάντων, γκρινιάρηδες, στενόμυαλους, απολιθωμένους, για να μη πω και αντικοινωνικούς …μου φαίνονταν ανέκαθεν άνευ ενδιαφέροντος, με μια μυρωδιά «ντεπασέ» να αναδύεται…θέμα γενιάς ή τρόπος σκέψης δεν ξέρω. Πάρτε μια δεύτερη ανάσα.

Ο Νietsche είχε πει στο βιβλίο του «Η αυγή των ινδαλμάτων»: « Είμαι επιφυλακτικός απέναντι σε κάθε «συστηματικοφιλές» πνεύμα και τους αποφεύγω όταν τύχει και συναντήσω κάποιο στο δρόμο. Η ανάγκη ενός συστήματος είναι μια έλλειψη εντιμότητας». Υπάρχει μια δόση αλήθειας στις προτάσεις αυτές. Την αντιλαμβάνομαι προσωπικά ως εξής: θέλει πράγματι περισσότερο κουράγιο για να μη χωρίζεις τον κόσμο ή τις ιδέες σου σε δυο στρατόπεδα (υπέρ-κατά, δικός μας-εχθρός μας κτλ…) και να ψάχνεις για μια τρίτη διάσταση...από το να είσαι στο προστατευτικό περίβλημα που προσφέρει ένα σύστημα ιδεών.

Καμιά φορά όμως συναντάς από χώρους που δεν το περιμένεις, αυτές τις μικρές σπίθες που απεγκλωβίζουν το πνεύμα. Χιουμοριστικά παραδείγματα είναι «Τα αυτιά έχουν τοίχους, και οι τοίχοι αυτιά», ή ακόμα «Τι αγαπάς στους άλλους; Τις ελπίδες μου»…Τα έχετε διαβάσει και ΄σεις στο δρόμο (1). Θυμάσαι έτσι ότι πάνω από κάθε ιδεολογικό χώρο, στην περίπτωση αυτή του αναρχισμού, παραμένει ο άνθρωπος και η δύναμη, κοινή σε όλους, που εκφράζει τα άπειρα μπορώ που φέρει μέσα του…Το Άπειρο του Αναξίμανδρου; Ίσως αυτό να εξηγεί και την γοητεία που διαχρονικά ασκεί η ιστορία του Ισπανικού Εμφυλίου, της Παρισινής Κομμούνας και της εξέγερσης της Κρόνσταντ…

Γράμμα Μ. Παραμένω στον χώρο του αναρχισμού αλλά μεταφέρομαι σε άλλες κοινωνίες…και στο ζωικό βασίλειο των μυρμηγκιών! Γιατί οι κοινωνίες τους, όπως και άλλα βιολογικά συστήματα, έχουν ένα χαρακτηριστικό ενδιαφέρον…Ζουν χωρίς κεντρικό έλεγχο. Κανείς δεν λέει ή δεν κατευθύνει κανέναν στο τι πρέπει να κάνει…και όμως όλα τα μικρά μέρη της κοινωνίας τους, οι στείρες εργάτριες, αλληλεπιδρούν για να δημιουργήσουν τη συμπεριφορά ενός συνόλου. Η ουτοπία της αναρχίας ενσαρκωμένη στο μικρόκοσμο των εντόμων; Πως γίνεται;

Ας κάνουμε μία ξενάγηση στη κοινωνία τους, ξεκινώντας από τη δημιουργία της για π.χ. ένα από τα 10 000 είδη μυρμηγκιών, αυτό που ζει στην έρημο της Αριζόνας. Κάθε χρόνο, και περιέργως, την ίδια μέρα, οι φτερωτές παρθένες βασίλισσες και τα αρσενικά θα συναντηθούν σ’ ένα γαμήλιο ταξίδι. Η κάθε βασίλισσα θα συνευρεθεί με πολλούς αρσενικούς, οι οποίοι πεθαίνουν μετά την ερωτική περίπτυξη, για να καταλήξει σε μια τρύπα στο χώμα όπου θα εναποθέσει τα αυγά της. Χωνεύοντας το δικό της λίπος, θα θρέψει την πρώτη φουρνιά εργατριών που όταν θα έρθουν σε ωριμότητα θα βγουν απ’ την φωλιά για αναζήτηση τροφής και ο κύκλος ανάπτυξης της κοινωνίας τους αρχίζει…Το σπέρμα που συνέλεξε η βασίλισσα είναι αρκετό για τα επόμενα …15 με 20 χρόνια, οπότε και πεθαίνει. Κάθε κοινωνία φτάνει μέχρι και 10 000 άτομα, 20 μέτρα κάτω από τη γη και μόνο όταν πλησιάζει στο τέλος της ανάπτυξής της στέλνει προς τα έξω καινούργιες παρθένες και αρσενικά μυρμήγκια. «Τα μυρμήγκια δεν κάνουν περισσότερα μυρμήγκια»αλλά μια «αποικία κάνει περισσότερες αποικίες».

Πώς προσαρμόζονται στις συνθήκες που προκύπτουν όπως για παράδειγμα, μια δυνατή βροχή που απαιτεί περισσότερες δυνάμεις οδοκαθαρισμού…ή μάννα εξ’ ουρανού που θα κινητοποιήσει παραπάνω τροφοσυλλέκτριες; Τέσσερις εργατικές δυνάμεις στηρίζουν την αποικία: οι δυνάμεις «περιπολίας» για ασφάλεια του έξω κόσμου, οι οποίες εξασφαλίζουν το δρόμο για τις «τροφοσυλλέκτριες», οι «νοικοκυρές- καθαρίστριες» του οίκου και οι «ρακοσυλλέκτριες» εργάτριες που φτιάχνουν σορούς απορριμμάτων, τα σημαδεύουν με χημικά που εκκρίνουν και τα πηγαινοφέρνουν μες στην περιοχή της φωλιάς. Μόνο τα γηραιότερα μέλη βρίσκονται εκτός, σε αποστολή χωρίς επιστροφή στη φωλιά. Αντιπροσωπεύουν το 25% του εργατικού δυναμικού. Υπάρχει και ένα 50% του συνόλου που δίνει την εντύπωση ότι δεν κάνει τίποτα απολύτως. Πράγματι, γιατί λειτουργούν σαν ενδιάμεσο ανάμεσα στο έξω και το μέσα της φωλιάς, εφεδρική δύναμη για τις εξωτερικές εργάτριες. Είναι αξιοσημείωτο ότι η σχέση μεταξύ των εργατικών δυνάμεων είναι συνεργατική εφόσον οι εργασίες αλληλο-καλύπτονται αν και όλες οι μεταθέσεις δεν επιτρέπονται. Για παράδειγμα, μια νοικοκυρά δεν θα γίνει ποτέ ρακοσυλλέκτρια… Και φαίνεται πως κάθε εργάτρια αποφασίζει κάθε στιγμή το τι θα κάνει…

Πού είναι η λύση του μυστηρίου της οργάνωσης τους; Αποκλείεται η βασίλισσα να στέλνει χημικά σήματα για να οργανώνει τους υπηκόους της…η ταχύτητα απόκρισης στις αλλαγές που προκύπτουν στη φωλιά είναι πολύ μεγάλη για να το δικαιολογεί. Ούτε είναι η όραση, τα μυρμήγκια δεν βλέπουν, αν και ξεχωρίζουν τη νύχτα με τη μέρα. Η αίσθηση τους είναι η μυρωδιά και χρησιμοποιούν τις κεραίες τους γι’ αυτό το σκοπό. Τα σώματα τους πράγματι είναι καλυμμένα με απλούς υδατάνθρακες, ώστε μια αποικία να ξεχωρίζει από την άλλη, αλλά και ένας τύπος εργάτριας από τον άλλον. Δεν φτάνει όμως αυτό.

Η παραπάνω διάσταση έχει να κάνει με την εξής παρατήρηση. Όσο γηραιότερη (έως 20 έτη) είναι μια αποικία, τόσο πιο σταθερή είναι η κατανομή των εργασιών. Όμως τα μυρμήγκια ζουν ένα χρόνο, οπότε δεν έχουμε να κάνουμε με μια ιστορία «σοφίας» που αναπτύσσεται σταδιακά και ωριμάζει η κοινωνία…Η διαφορά μεταξύ της νέας και παλαιάς αποικίας είναι στον αριθμό των μελών της. Έτσι, στην «ελεύθερη» κοινωνία των μυρμηγκιών, τo κλειδί στην ανάληψη των διαφόρων ρόλων/ εργασιών βρίσκεται στην συχνότητα των αλληλο-αναγνωρίσεων των μελών της κάθε εργατικής ομάδας. Κάθε πότε μια καθαρίστρια-νοικοκυρά θα συναντήσει μια εργάτρια της περιπολίας, μια τροφοσυλλέκτρια ή μια ρακοσυλλέκτρια; Ο ρυθμός αυτός μπορεί και αλλάζει με τις αλλαγές στις εξωτερικές συνθήκες της φωλιάς, και είναι αυτός που θα καθορίσει αν η συγκεκριμένη νοικοκυρά θα γίνει τελικά της περιπολίας, τροφοσυλλέκτρια ή ρακοσυλλέκτρια ή ακόμα θα παραμείνει ως έχει.

Ίσως να υπερέβαλλα βλέποντας κάτι κοινό μεταξύ της αναρχίας και της κοινωνίας των μυρμηγκιών. Θα με συγχωρέσετε αν το δείτε με χιούμορ τόσο που θα με αφήσετε να πάω το αστείο ένα βήμα πιο πέρα και να δηλώσω όχι «Το Αιγαίο ανήκει στα ψάρια του» αλλά «Τα μυρμήγκια στην … Αναρχία;;;»

1) Γιώργος Α. Πεπονής, Οι τοίχοι ανήκουν στο πλήθος, Εκδ. Το ποντίκι, 2008.
2) F. Nietzsche, Le crépuscule des idoles, Livre de Poche, 2002, trad. Henri Albert.
3) Τα στοιχεία για τα μυρμήγκια προέρχονται από την ομιλία στο TED της Deborah Gordon, http://www.ted.com/index.php/talks/deborah_gordon_digs_ants.html

ΤΑ ΧΕΡΙΑ ΜΑΣ

Τι γίνεται με την διδασκαλία της βιολογίας στην Ελλάδα; Σαν απλώς παρατηρητής, εκπαιδευτικός δεν είμαι, βλέπω καινούργια βιβλία, τετράδια εργαστηριακών ασκήσεων. Ακούω για εξοπλισμό σχολικών εργαστηρίων, τουλάχιστον στα λύκεια. Έτσι, επιπόλαια, αναρωτιέμαι λοιπόν αν πνέει ένας καινούργιος αέρας εκσυγχρονισμού. Λες να ξεφύγαμε από μια διδασκαλία θεωρητική και βιβλιοκεντρική;

Δυο πολύ ενδιαφέροντα άρθρα στο Biology4U (εδώ και εδώ) σχετικά με τις κατευθύνσεις-προτεραιότητες προς τις οποίες οδηγούνται τα σχετικά πράγματα στην Ευρώπη, μου έβαλαν τα γυαλιά στη θέση τους. Άντε, έριξα και μια πιο προσεχτική ματιά στα σχολικά βιβλία. Θυμήθηκα και κάποια παλιά πράγματα που είχα διαβάσει περί διδασκαλίας των φυσικών επιστημών γενικά και της βιολογίας ειδικά.

Το συμπέρασμα μου; Η πρωτοπορία βρίσκεται πραγματικά αλλού. Αν θέλουμε να λέμε ότι μπήκαμε σε ευρωπαϊκό τραίνο μεγάλης ταχύτητας στο θέμα αυτό, μάλλον έχουμε γραπώσει καμιά μεταλλική στήλη έξω από την πόρτα βαγονιού και παραμένουμε εκεί γαντζωμένοι κρατώντας, με νύχια και με δόντια, ισορροπία. Όπως η ιστορία του προαστιακού που ακούγεται εκσυγχρονιστικό βήμα, και στην πραγματικότητα συνοδεύεται από σταθμούς δεκαετίας του ’60 και βάλε, και υπερσύγχρονη τεχνολογία πετρελαιοκίνητη…Αυτές οι δυο όψεις ενός νομίσματος με εκνευρίζουν ώρες-ώρες. Μια και έξω δεν μπορούν να σχεδιαστούν ορθά ακόμα και τα πιο απλά πράγματα; Τα λεφτά…η Ελλαδίτσα μας… και ίσως το όραμα που λείπει.

Μιλάω για τραίνο και εκτροχιάστηκα. Ξαναπιάνω λοιπόν το νήμα του θέματός μου. Γιατί έχω άποψη και ας με πείτε επιθετική και άδικη. Η ζωή στα εργαστήρια σε διδάσκει πραγματικά. Κάτι σαν το σχολείο της ζωής. Σου καλλιεργεί ένα αλάθητο ένστικτο για το τι είναι πραγματικό και τι κάλπικο. Τουλάχιστον σε θέματα βιολογίας και ακόμα και για θέματα διδασκαλίας της βιολογίας.

Που κολλάω λοιπόν και τι ψάχνω;

Κολλάω γιατί μου φαίνεται πως αυτό που προσφέρεται σαν τρόπος διδασκαλίας είναι μια απομίμηση πραγμάτων που γινόντουσαν στο εξωτερικό μερικές δεκαετίες πριν και έχουν πλέον εξελιχθεί. Ζητάω η διδασκαλία των φυσικών επιστημών, να δίδει έμφαση κατά προτεραιότητα στον επιστημονικό τρόπο σκέψης μέσω της πειραματικής διδασκαλίας, και μετά να ασχολιόμαστε με μετάδοση της γνώσης.

Μπαρντόν; Πως αναπτύσσεις αυτό ή μάλλον τι είναι αυτό; Ο ίδιος ο ορισμός της επιστήμης μας δίνει την απάντηση: «η επιστήμη είναι ο λόγος με τον οποίο ο άνθρωπος περιγράφει τα αντικείμενα και τα φαινόμενα της φύσης. Το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η αντικειμενικότητα. Ο σκελετός του; ο συλλογισμός που έχει ως αφετηρία την διαίσθηση ή μια υπόθεση. Και η αξιοπιστία του; η πειραματική επαλήθευση». Είπα όλες τις εκφράσεις-κλειδί, δεν θα άφηνα ούτε μία στην άκρη. Η κάθε μία ενώνεται με την άλλη σαν κρίκος που καταλήγει σε μια λέξη «πειράματα». Έτσι νοείται η επιστημονική διδασκαλία στις φυσικές επιστήμες και το πραγματικό χτίσιμο της γνώσης…μέσω της πειραματικής διαδικασίας. Την δουλεία του ερευνητή μ' άλλα λόγια. Όχι τυφλή προσκόλληση σε απολιθωμένα πρωτόκολλα όσο καλά και να είναι εικονογραφημένα. Τα παιδιά πρέπει να μαθαίνουν όσο γίνεται στην αυτόνομη σκέψη, όχι στην καλή εκτέλεση.

Με μια κουβέντα, να χρησιμοποιούν το μυαλό τους, τελεία και παύλα. Να θέτουν ερωτήματα, να σχεδιάζουν πειράματα, να τα πραγματοποιούν, να κάνουν λάθη γιατί τα εμπόδια σε βοηθούν να προοδεύσεις, να υποστηρίζουν τα αποτελέσματα τους. Να δημιουργούν έτσι νόημα και να αποκτούν ανεξίτηλη γνώση της πραγματικότητας μες από την συζήτηση, την αξιολόγηση και την παρουσίαση των αποτελεσμάτων τους. Και νομίζω ότι μια τέτοια προσπάθεια θα τα ξετρέλαινε από χαρά και ενδιαφέρον. Επιτέλους μακριά από την εικονική πραγματικότητα και τα μπλι-μπλι τους. Ζήτω η κινητοποίηση όλων των αισθήσεων και του νου. Μπρος για μια καινούργια σχέση με την πραγματικότητα. Η γνώση θα ακολουθήσει σαν φυσικό συνοδοιπόρο ή σαν εργαλείο της σκεπτόμενης διαδικασίας-έρευνας. Και όλα κυλούν όμορφα και ωραία σ’ έναν τέλειο κόσμο κάτω από το διακριτικό βλέμμα-καθοδήγηση του καθηγητή-μέντορα, με ρόλο σημείου αναφοράς για την σημερινή επιστημονική γνώση.

Νομίζεται τώρα ότι σαν λέω ιστορίες για αγρίους σ’ άλλη γη και σ’ άλλα μέρη; Τστστστς. Σας πληροφορώ ότι, στας Ευρώπας και στας Αμερικάς, η εισαγωγή της πειραματικής διαδικασίας στο σχολείο σαν κύριος μοχλός διδασκαλίας των φυσικών επιστημών έχει θεσμοθετηθεί σαν επίσημη εκπαιδευτική πολιτική και πρακτική διδασκαλίας από το δημοτικό κιόλας…Τώρα το θέλει το μπαρντόν και σας το έκλεισα το στόμα, να!

Γιατί όμως να αναπτύξεις τον επιστημονικό τρόπο σκέψης; Επιστήμονες baby Einstein θα γίνουμε όλοι; Μα όχι, και υπάρχουν πολλοί λόγοι. Να σας πω μερικούς.

Η επιστήμη παίζει όσο ποτέ έναν ρόλο ουσιαστικό στις κοινωνίες μας. Έχει αλλάξει τον τρόπο που ζούμε. Όμως ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού περιορίζεται απλώς στο να χαίρεται τις βελτιώσεις σε υλικό επίπεδο, σε θέματα υγείας κτλ… και δεν γεύεται τη χαρά του να έχει μια σχέση αλήθειας με την πραγματικότητα. Δεν αξίζει λοιπόν να είναι κανείς λίγο πιο ενεργός συμμέτοχος της γνώσης και όχι μόνο παρατηρητής και απόμακρος κιόλας;

Είμαστε γεμάτοι σκεπτικισμούς και δυσπιστία προς όλους και όλα. Αντίθεση, ο σεβασμός προς τα πειραματικά αποτελέσματα που ανακαλύπτεις ο ίδιος, επαληθεύεις και παρουσιάζεις σε τρίτους, όσο και η αντικειμενικότητα που συνεπάγεται με την επιστημονική διαδικασία, μπορούν να διδάξουν στο παιδί πολλά. Του μαθαίνουν να ακούει την εσωτερική φωνούλα που λέει ότι υπάρχει αλήθεια, και λιγότερη αλήθεια, και τον βοηθούν να χτίσει τον εαυτό του, να πιστεύει στη γνησιότητα του λόγου και της σχέσης του με τον άλλον. Για να μην αναφέρω πόσο η πειραματική διαδικασία σε βοηθάει να ξεχωρίσεις το ουσιώδες από το ανούσιο, να αναλύσεις μια κατάσταση και δεδομένα και να ιεραρχήσεις τα θέματα σου.

Άσε τέλος που η επιστημονική διαδικασία σου πηγαίνει εκ των ων ουκ άνευ, με την άρθρωση ενός λόγου ακριβές, την δυνατότητα να επιχειρηματολογείς και να γράφεις συγκροτημένα και με λογικό ειρμό. Χρησιμότατες ιδιότητες, πόσο μάλλον αν τις συνδυάσεις με καλλιέργεια της περιέργειας, λογική και δημιουργικότητα.

Γιατί σήμερα τι ζητάει ο κόσμος από τους ανθρώπους; Όχι μόνο να έχει δυνατότητες ανάλυσης, να λύνει προβλήματα ή να εφαρμόζει αποτελεσματικά μια διαδικασία. Ζητάει την ευλυγισία της προσαρμογής και την ανάπτυξη της δημιουργικότητας. Και η διδασκαλία της επιστήμης μέσω της πειραματικής διαδικασίας μπορεί να προσφέρει όσο τίποτα άλλο αυτά τα πράγματα στην διαμόρφωση των προσωπικοτήτων.

Πως μπορεί να γίνει αυτό; Μεγάλο κεφάλαιο και αλλουνού πονοκέφαλος αλλά υπάρχουν τρόποι, τόσο μοντέρνοι που να τους αγνοείς είναι σαν να αρνείσαι την επανάσταση που έφερε το ίντερνετ. Έχουν βρει ή επεξεργάζονται συγκεκριμένες λύσεις, προτάσεις, έχοντας τις εξελίξεις της επιστήμης κοντά στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Και από ότι φαίνεται δεν είναι πάντα θέμα χρημάτων που δεν δίδονται, επιμόρφωσης καθηγητών που δεν πραγματοποιείται εγκαίρως και παροχών που δεν έρχονται. Είναι και θέμα ανθρώπων και θέλησης. Δέστε τα άρθρα που σας λέω. Αξίζουν στ’ αλήθεια.

Δεν μαζεύεις τα μπογαλάκια σου κοπελιά να πας στην Ευρώπη την πρωτοπόρα; Άσε μας εδώ στην ησυχία μας. Όχι, δεν πάω πουθενά. Δεν θέλω να κάνω κριτική για την κριτική ή να παρουσιάσω ύπουλα τρόπους για καλύτερη κοινωνική και επαγγελματική ένταξη των νέων (χωρίς παρεξήγηση). Σκέφτομαι απλώς δυνατά και το θέμα είναι αλλού. Η επιστήμη μπορεί να είναι για όλους, αξίζει να είναι για όλους και η διδασκαλία της που περνάει υποχρεωτικά από την πειραματική διαδικασία αποτελεί πολύτιμο βοήθημα για να εφευρίσκουμε το αύριο σε καλύτερες βάσεις.

ALLERGIES

Έπεσα σ’ αυτά τα κινούμενα σχέδια και ξετρελάθηκα.
Claire Bretécher είναι θα μου πείτε…παλιά καραβάνα.
Ορίστε λοιπόν μια ιστοριούλα από το άλμπουμ Allergies, εκδ. Claire Bretécher, 2004.

Συγγνώμη, αλλά το κείμενο δεν μεταφράζεται. Θα έχανε όλο το χιούμορ του. Πάρτε το σαν ένα δωράκι για τους γαλλόφωνους επισκέπτες του μπλογκ…

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ

Σκίουρος-Sciurus Vulgaris

Η Σαμπρίνα παρατηρεί ένα ζώο πάνω σ’ ένα κλαδί. Νομίζει ότι είναι ένα πουλί, αλλά είναι πολύ μακριά για να δει τι είδος πουλιού είναι. Βγάζει τα κιάλια και ανακαλύπτει ότι είναι ένας σκίουρος! Επειδή δεν κουνιέται καθόλου, αναρωτιέται αν έχει πεθάνει. Τα κιάλια της δεν είναι πολύ δυνατά. Παίρνει ένα τηλεσκόπιο: ο σκίουρος είναι ακίνητος επειδή έχει στριμώξει ανάμεσα από τα πόδια του ένα φουντούκι και ετοιμάζεται να το τραγανίσει. Διορθώνοντας καλύτερα το τηλεσκόπιο, αντιλαμβάνεται ότι κάνει εντελώς λάθος! Δεν είναι ένα φουντούκι που εξέχει από τα πόδια του σκίουρου. Είναι το πολύ μικρό κεφαλάκι από ένα μωρό σκίουρο.

Αυτό που φαντάζεται η Σαμπρίνα στην αρχή δεν είναι λάθος. Ξέρει ότι υπάρχει ένα ζώο πάνω στο κλαδί του δέντρου. Είναι σωστό, αλλά αυτό το ζώο δεν είναι ένα πουλί: είναι ένας σκίουρος. Σιγά-σιγά, το αληθινό γίνεται «πιο αληθινό». Η Σαμπρίνα βλέπει πάντα το ίδιο πράγμα, αλλά το βλέπει διαφορετικά. Έτσι, ξέρει όλο και καλύτερα, καταλαβαίνει όλο και περισσότερο αυτό που γίνεται εκεί, πάνω στο δέντρο.

Η γνώση του ανθρώπου προοδεύει μ’ αυτόν τον τρόπο. Βλέπουμε τα ίδια πράγματα. Αλλά έχουμε τρόπους για να τα βλέπουμε καλύτερα: μικροσκόπια για να βλέπουμε πράγματα όλο και μικρότερα, εργαλεία για να βλέπουμε όλο και μακρύτερα, μηχανήματα για να επιβεβαιώνουμε, για να κάνουμε πειράματα και αναλύσεις…

Σε 1 χρόνο, σε 100 χρόνια, σε 10 000 χρόνια, θα βλέπουμε τα ίδια πράγματα, αλλά διαφορετικά. Αυτό που ξέρουμε γίνεται όλο και πιο αληθινό.

Μετάφραση από το βιβλίο « Ce qu’on sait et ce qu’on ne sait pas» Β.Labbé & M. Puech, Les Goûters Philo, Milan 2001.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ

Αν μίλαγα σαν το Holden Caulfield, ήρωα του κλασσικού «Φύλακας στη σίκαλη» του J.D. Salinger, θα έλεγα ότι η ανάγνωση του βιβλίου αυτού με πέθανε… Μένω και η ίδια έκπληκτη με την διατύπωσή μου. Γιατί το μυθιστόρημα αυτό δεν δείχνει να λέει πολλά. Είναι η ιστορία ενός εφήβου, λίγο χαμένου, που παίρνει οριστική αποβολή από το σχολείο, για πολλοστή φορά, και αποφασίζει να περάσει τρεις μέρες μόνος του στην Νέα Υόρκη, σε ένα ταξίδι «μύησης» στην ενήλικη ζωή. Σ’ αυτόν τον περίπλου απολύτως τίποτα το συνταρακτικό δεν θα συμβεί… Δεν μένεις όμως ανικανοποίητος σαν αναγνώστης. Γραμμένο στο πρώτο πρόσωπο, έχει έναν ήρωα που γράφει όπως μιλάει και σκέφτεται, απλά, χωρίς μεγάλες απογειώσεις, με σκέψεις και αντιδράσεις που θα μπορούσαν να ανήκουν στον καθένα. Με οικονομία λεξιλογίου, αλλά όχι άνευ ουσίας, πολλές φορές πολύ αστείο, το κείμενο σε κρατάει μέχρι το τέλος σ’ έναν παρατεταμένο ρυθμό. Πίσω από τη γραφή, σχεδόν ακουμπάς το συναισθηματικό κόσμο, τον τρόπο λειτουργίας και τη διορατική ματιά του Holden προς τους συνομήλικες του και τους ενήλικες. Αυτά ακριβώς σε συναρπάζει παρόλη την φαινομενικά ηλικιακή ανωριμότητα του ήρωα. Και δεν είναι θέμα προσωπικής αναδρομής σε μια εποχή, που έχει λήξει, την εφηβεία. Η αφήγηση τούτη έχει απήχηση σε κάθε ηλικία: είναι ένα κάλεσμα για μια στάση ζωής πιο αυθόρμητη, πιο αληθινή δηλαδή πιο ουσιαστική.

Ένα μικρό ορντέβρ…

«Αν θέλετε λοιπόν στ’ αλήθεια να τ’ ακούσετε, τότε πρώτο και κύριο μπορεί να περιμένετε πως θα σας πω που γεννήθηκα, και τι φρίκη που ήτανε τα παιδικά μου χρόνια, και τι φτιάχνανε οι δικοί μου και τα ρέστα πριν με κάνουνε, κι ένα σωρό αηδίες και ξεράσματα καταπώς στο Δαβίδ Κόπερφηλντ, όμως δεν έχω όρεξη να πιάνω τέτοιες ιστορίες. Πριν απ’ όλα, αυτά τα πράγματα τα βαριέμαι όσο δεν παίρνει, και έπειτα είναι κι οι γονιοί μου, που θα κατεβάζανε από δυο αιμορραγίες ο καθένας αν έλεγα τίποτα πολύ προσωπικό για λόγου τους. Τσαντίζονται πολύ με κάτι τέτοια, ιδίως ο πατέρας μου. Δε λέω, είναι εντάξει να πούμε, αλλά μυγιάγγιχτοι του κερατά. Κι έπειτα, διάολε, δεν είπαμε να σας αραδιάσω ολόκληρη αυτοβιογραφία ή ξέρω ‘γω τι. Θα σας μιλήσω μοναχά για κείνα τα τρελά που μου συμβήκανε γύρω στα Χριστούγεννα, και μετά με πήρε η κάτω βόλτα και με φέρανε δωπέρα να καλμάρω. […]»

«Ο φύλακας στη σίκαλη» του J.D. Salinger, εκδόσεις Επίκουρος, μετάφραση Τζένης Μαστοράκη.

QUO VADIS?

Yves Bourredon, composition Les bateaux autour du château, 2008


Θα ανοίξω τη σιδερένια πόρτα του κήπου,

Θα τραβήξω τους εβδομήντα σύρτες και τα ογδονταοχτώ λουκέτα,

Και θα σπρώξω την ξύλινη πύλη του κάστρου,

Θα μπω μέσα.

Θα απελευθερώσω τα τριπλομανταλωμένα παράθυρα,

Θα μπει φως,

Και θα πω...έφτασα...

Ας αρχίσουν οι διακοπές!

Καλό καλοκαίρι!

1) βασισμένο στο βιβλίο Η μάγισσα που μισούσε τα κάλαντα του Ε. Τριβιζά

Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΕΙΝΑΙ ΓΥΜΝΟΣ...

Τι θα μπορούσε να χαρακτηρίσει την πεμπτουσία του ανδρισμού με μια μόνο λέξη; Tεστοστερόνη. Τι ποιητικό, ανατρίχιασα! Και όμως, είναι μια ορμόνη που σχετίζεται συμβολικά αλλά και κυριολεκτικά μ’ όλα τα ανδρικά χαρακτηριστικά. Μιλήστε για την διαφοροποίηση του εμβρύου σε άρρεν, για την τριχοφυΐα, την μυϊκή ανάπτυξη και μάζα, την οστική πυκνότητα, την ωρίμανση της φωνής και των γεννητικών οργάνων, και αυτή η ανδρική ορμόνη σας περιμένει στη γωνία. Κλασσικά πράγματα. Μιλήστε στη συνέχεια για ανδρική σεξουαλική λίμπιντο, ρύθμιση αναπαραγωγικών, καρδιοαγγειακών λειτουργιών και ύπνου για να δημιουργήσετε περισσότερο ενδιαφέρον και να’ την πετιέται! Δεν τελειώσαμε εδώ. Παίζει και εκτός κρεββατοκάμαρας σε ψυχοσωματικό επίπεδο αφού συμβάλλει στο αίσθημα ευζωίας, αλλά και επιθετικότητας, μαχητικότητας, ανάγκης συναγωνισμού, ρήξης και ρίσκου.

Είναι ακριβώς η δράση της τεστοστερόνης σαν αναβολικό που την κάνει ελκυστική ουσία προς χρήση από αθλητές, άνδρες και γυναίκες, που το άθλημά τους χρειάζεται δύναμη ή/ και μαχητικότητα και παρά τον χαρακτηρισμό της ως απαγορευμένης ουσίας, δηλαδή ντόπας, από τους επίσημους αθλητικούς φορείς. Η χρήση της ενισχύει την σκελετική μυϊκή μάζα, την δύναμη και την σωματική αντοχή εφόσον αυξάνει την παραγωγή μυϊκών πρωτεϊνών βοηθώντας και στην καλύτερη και ταχύτερη αποκατάσταση μυϊκών τραυματισμών…αλλά η μακροχρόνια χρήση της προκαλεί σοβαρές και μη αναστρέψιμες σωματικές βλάβες. Έτσι έχουμε περίπου το 43% των θετικών δειγμάτων που δίδονται από τα εργαστήρια αντιντόπινγκ να ενοχοποιούν αυτή την ουσία ή τα συνθετικά στεροειδή παράγωγά της.

Μαντεύω τη σκέψη σας. «Οι περισσότεροι αθλητές παίρνουν κάτι για να έχουν τις υψηλές επιδόσεις που έχουν. Ο Ολυμπιακός μύθος έχει αλλάξει υπόσταση και έχει μεταβληθεί σε μια φαντασίωση βιομηχανικής εμβέλειας. Για ποια φυσική δύναμη μιλάμε; Εδώ το θέαμα στηρίζεται στον ανταγωνισμό των … επιστημονικών επιτευγμάτων. Με έπαθλο δόξα και κυρίως χρήμα. Το επικροτούμε και το αναζητάμε… οπότε κοροϊδευόμαστε τώρα; ».

Είναι αλήθεια πως η λέξη ντόπα πυροδοτεί συνήθως περίπου τις ίδιες ερωταποκρίσεις. «Το ντόπινγκ είναι πάντα μπροστά από το αντιντόπινγκ. Οι ντοπαρισμένοι αθλητές χρησιμοποιούν ουσίες και μεθόδους που μπορεί να μην έχουν καταγραφεί ή επικυρωθεί. Όταν ξέρουν πότε θα υποβληθούν σε ελέγχους, ρυθμίζουν τα πράγματα ώστε να κρατούν τα οφέλη της χρήσης των παράνομων ουσιών αλλά να βγαίνουν καθαροί ».

Τα σχόλια δικά σας. Θα ήθελα όμως να παρουσιάσω ένα γεγονός υπαρκτό, για να δείτε ότι το θέμα αντιντόπινγκ είναι και ένα επιστημονικό θέμα. Έτσι θα ξέρετε εμπεριστατωμένα ότι η αποτελεσματικότητα ή η αναποτελεσματικότητα των ελέγχων δεν είναι μόνο θέμα πολιτικού σχεδιασμού, βούλησης, αποτελεσματικής καταστολής ή ακόμα αστυνομικού δαιμονίου... αλλά είναι και θέμα επιστημονικής σπαζοκεφαλιάς!

Η ιστοριούλα μας έχει ως εξής. Είναι γνωστό, χρόνια τώρα, πως μερικοί αθλητές, άνδρες και ιδίως Ασιάτες, έχουν την ευχέρεια να λαμβάνουν εξωγενώς τεστοστερόνη, να χτίζουν έτσι ένα σώμα «Α. Schwarzenegger to be», και να περνούν αλώβητοι από ελέγχους που υποτίθεται εντοπίζουν τους κατεργαράκους. Πώς γίνεται αυτό;

Η μέθοδος ανίχνευσης παράνομης χρήσης τεστοστερόνης (Τ) συμπεριλαμβάνει τη μέτρηση της συγκέντρωσής της στα ούρα και τη σύγκριση της τιμής αυτής με τη συγκέντρωση της επιτεστοστερόνης (Ε), ένα μη βιολογικά δραστικό ισομερές της τεστοστερόνης. Σε φυσιολογικές συνθήκες, ο λόγος (Τ/Ε) είναι συνήθως κοντά στο ένα. Μέχρι σήμερα, θεωρείται ότι η λήψη εξωγενούς τεστοστερόνης δεν θα επηρεάσει τη συγκέντρωση της επιτεστοστερόνης αλλά μόνο αυτή της τεστοστερόνης. Εάν λοιπόν ο λόγος Τ/Ε βρεθεί να ισούται ή να είναι μεγαλύτερος του τέσσερα, τότε υπάρχει υποψία ντοπαρίσματος. Αυτός είναι ο κανόνας.

Σε πρόσφατο άρθρο μαθαίνουμε όμως ότι δεν είναι πάντα έτσι τα πράγματα. Ο λόγος (Τ/Ε) εξαρτάται από ένα γονίδιο, UGT2B17, το οποίο κωδικοποιεί για μία πρωτεΐνη-ένζυμο της μεταβολικής οδού της τεστοστερόνης. Το ένζυμο αυτό επιτρέπει την μετατροπή του μορίου τεστοστερόνης από λιποδιαλυτή σε υδατοδιαλυτή μορφή, με αποτέλεσμα να εκκρίνεται στα ούρα. Υπάρχει σε δυο εναλλακτικές μορφές: μιας πλήρους, insert «ins» και μιας άλλης με αφαίρεση, deletion «del», ενός μικρού τμήματος, μορφή που δεν πραγματοποιεί την μετατροπή της τεστοστερόνης σε υδατοδιαλύτη μορφή. Ανάλογα με τα δυο αλληλόμορφα του γονιδίου UGT2B17 (ένα από τον κάθε γονέα) που φέρει ο καθένας, θα έχουμε διαφορετικό φαινοτυπικό προφίλ (προφίλ del/del, del/ins ή ins/ins) και διαφορετική δυνατότητα έκκρισης τεστοστερόνης στα ούρα.

Συγκεκριμένα, εθελοντές που κατανέμονται στις τρεις φαινοτυπικές ομάδες που προαναφέραμε, δέχτηκαν να λάβουν ενδομυϊκά μια μοναδική δόση που αντιστοιχεί σε 360 mg ουσίας και τα επίπεδα τεστοστερόνης στα ούρα τους να παρακολουθούνται για δεκαπέντε μέρες. Όσοι είχαν το προφίλ del/ del δεν έδωσαν ποτέ ένα λόγο Τ/Ε μεγαλύτερο του 4. Λογικό, εφόσον στην περίπτωση τους η τεστοστερόνη δεν εκκρίνεται στα ούρα. Με άλλα λόγια, αν ήταν αθλητές, τα δείγματά τους θα δίνονταν ως αρνητικά. Αντίθετα, όλα τα δείγματα με προφίλ del/ins ή ins/ins, θα έβγαιναν ύποπτα θετικά όπως και θα έπρεπε.

Αυτό σημαίνει ότι ψευδώς αρνητικά δείγματα μπορεί να δοθούν, σε ποσοστό άγνωστο μέχρι στιγμής. Αυτό που ξέρουμε είναι ότι το προφίλ del/del συναντάται στα δυο τρίτα των Ασιατών (66,7%) και στο 9,3% των Καυκάσιων, ενώ η συχνότητα σε άλλες φυλετικές ομάδες είναι ακόμα άγνωστη…Την απάντηση θα την μάθουμε φυσικά μετά τους αγώνες του Πεκίνου…

Ερώτηση κρίσεως: μπορούν να δοθούν ψευδώς θετικά δείγματα; Όχι, γιατί η μέθοδος επιβεβαίωσης που ακολουθείται είναι διαφορετική από αυτή της ανίχνευσης. Επιβεβαιώνει την παρουσία εξωγενούς τεστοστερόνης με βάση τον λόγο μεταξύ των ισοτόπων 12 και 13 (13C/12C ratio) του ατόμου του άνθρακα, ο οποίoς έχει άλλη τιμή στην ενδογενή και διαφορετική στη συνθετική τεστοστερόνη.

Τέλος αυτής της ιστορίας. Και γρήγορα-γρήγορα σας λέω μια άλλη για να δικαιολογήσω τον τίτλο…

…Και ενώ ο βασιλιάς βάδιζε περήφανα μπροστά στη λιτανεία, κάτω από έναν εξαίσιο ουρανό, όλος ο λαός στο δρόμο κι από τα παράθυρα των σπιτιών αναφωνούσε: «Τι υπέροχος μανδύας! Τι χάρη που έχει η ουρά! Τι τέλειο κόψιμο!»
Κανένας δεν ήθελε να αφήσει να φανεί ότι δεν έβλεπε τίποτα · θα τον έπαιρναν για τρελό ή τελείως ηλίθιο. Ποτέ βασιλικός μανδύας δεν είχε προκαλέσει τέτοιο θαυμασμό. « Μα μου φαίνεται ότι είναι τελείως γυμνός», είπε ένα μικρό παιδί. «θεέ και Κύριε, άκουσον τη φωνή της αθωότητας», ψέλλισε ο πατέρας του. Κι αμέσως, ένας ψίθυρος σηκώθηκε από το πλήθος που επαναλάμβανε τα λόγια του παιδιού: «ένα παιδί λέει πως ο βασιλιάς είναι γυμνός!», φώναζαν επιτέλους όλοι. Ο βασιλιάς αισθάνθηκε πολύ ταπεινωμένος, γιατί του φάνηκε ότι είχαν δίκιο. Σκέφτηκε όμως και πήρε την απόφασή του: «όπως και να ‘χει το πράγμα, πρέπει να συνεχίσω ώς το τέλος!» Μετά προχώρησε ακόμη πιο αγέρωχα και οι αυλικοί, με σεβασμό, συνέχισαν να κρατάνε την ουρά του βασιλικού μανδύα που ήταν ανύπαρκτος…

[Hans Christian Andersen, “Τα καινούρια ρούχα του βασιλιά”]

1) J.J. Schulze et al., J. Clinical.Endo.Metab.11 March 2008, http://jcem.endojournals.org/cgi/rapidpdf/jc.2008-0218v1

COULEUR CAFE bis

"Couleur Café", Serge Gainsbourg, 1965

"Couleur Café" bis, Musica Nuda, 2007

ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΟ ΟΝΕΙΡΟ

Παρακαλώ πατήστε με αριστερό κλικ εδώ ή εδώ…Έχετε βολευτεί στο κάθισμα σας; Κλείστε τα μάτια και απολαύσετε ένα ήρεμο και μαγευτικό ταξίδι σε αναθεωρημένους αφρικανικούς ήχους από το Μαλί με τη θεϊκή φωνή της Τraoré Roake. Αδύνατον να μη σας συγκινήσει...

Ουπς, μπήκε σφήνα το μουσικό τρέïλερ του ΤED… Από την ατμόσφαιρα Out of Africa θα κάνουμε αναγκαστική προσγείωση σε κάτι που δεν είναι μια όμορφη ιστορία αγάπης ή μια όμορφη ιστορία σκέτα. Είναι μια ιστορία μάλλον άσχημη. Το AIDS και η Αφρική. Το ξέρω ότι τελευταία επιλέγω θέματα το ένα πιο θλιβερό από το άλλο…αλλά φάσεις έμπνευσης είναι αυτές και θα περάσουν όπως κυλάει το ποτάμι ή γυρίζει η ρόδα, ό,τι προτιμάτε.

Αυτή τη φορά λοιπόν, θα χρησιμοποιήσω το μυαλό και την γνώση μιας οικονομολόγου, της Emily Oster για να πιάσω ένα θέμα που συνήθως άπτεται των επιδημιολόγων ή άλλων συναφών επιστημόνων της υγείας. Η ματιά αυτή έχει ενδιαφέρον γιατί εμφανίζονται σκιές σε θέματα που συνήθως θεωρούνται δεδομένα και καλά τεκμηριωμένα. Έτσι, πιστεύουμε ότι το ΑIDS, μια σεξουαλικά μεταδιδόμενη ασθένεια, συνδέεται στην Αφρική με την φτώχεια, και την «ελεύθερη» σεξουαλική συμπεριφορά. Και σκοτώνει άσχημα. Υπολογίζεται ότι 25 εκατομμύρια Αφρικανοί είναι μολυσμένοι με τον ιό αυτό και θεωρείται δεδομένο πως η μείωση της φτώχειας με οικονομική ανάπτυξη όπως και η αλλαγή στην σεξουαλική συμπεριφορά, είναι τα κύρια κλειδιά για να τεθεί υπό έλεγχο η επιδημία αυτή. Είναι έτσι όμως;

Ο περιορισμός του AIDS στην Αφρική είναι θέμα εκπαίδευσης. Αυτή η σκέψη βρίσκεται πίσω από την λεγόμενη ABC πολιτική που εφαρμόστηκε ευρέως στην υπο-Σαχάρια Αφρική. Το leitmotiv της; Αποχή από το σεξ (Abstain), πίστη στον σύντροφο (Be faithfull), και χρήση προφυλακτικών (Condoms use). Τι αποτέλεσμα έφερε; Κανένα ουσιαστικής σημασίας και σε καμία αφρικανική χώρα εκτός από την Ουγκάντα. Αν πάρουμε το παράδειγμα ενός άνδρα που δεν είναι μολυσμένος, ζει στην Μποτσουάνα όπου 30% του πληθυσμού είναι μολυσμένο με HIV, θα δούμε πως αν αλλάξει μια φορά σεξουαλικό ταίρι μέσα σ’ ένα χρόνο, θα αυξήσει κατά 3% την πιθανότητα να πεθάνει μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια! Κάπως πρέπει αυτός ο κίνδυνος να έχει περάσει στον πληθυσμό και να έχει κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου. Γιατί όμως δεν βλέπουμε αλλαγή συμπεριφοράς; Είναι θέμα πολιτισμικό;

Η E. Oster παρέχει μια ενδιαφέρουσα εξήγηση, χρησιμοποιώντας εργαλεία των οικονομολόγων που αξιολογούν την υγεία με όρους οικονομικούς: μια επένδυση με κόστος και κέρδος. Αν είμαι κομπιουτεράς, δεν υπάρχει λόγος να βελτιώσω την 9η έκδοση του προγράμματος XYZ αν σε λίγες μέρες θα βγει η 10η έκδοση. Το ίδιο ισχύει αν επιλέγω να πάω σινεμά αντί να πάω στη γυμναστική, να φάω ένα μπισκότο αντί να φάω καρότο…είναι θέμα δηλαδή του τι απόδοση προσβλέπω στις επιλογές μου σε θέματα υγείας και αυτό συνδέεται με το πόσο περιμένω να ζήσω. Το ίδιο συμβαίνει με την περίπτωση του AIDS. Η αποτυχία της ABC πολιτικής φαίνεται να έχει να κάνει με το μικρό προσδόκιμο ζωής σε πολλά σημεία της Αφρικής (40-50 έτη). Όσο μικρότερο είναι αυτό τόσο μεγαλύτερη η έκταση της επιδημίας. Η ίδια θετική συσχέτιση υπάρχει μεταξύ του ποσοστού ελονοσίας, άλλης ασθένειας που σκοτώνει, και της αλλαγής της σεξουαλικής συμπεριφοράς ή μεταξύ του ποσοστού μητρικών θανάτων στη γέννα και της σεξουαλικής συμπεριφοράς των νέων γυναικών. Αντιμέτωποι μ’ ένα σημαντικό ρίσκο παραβλέπουμε ένα άλλο και ας είναι εξίσου μεγάλο.

Τι σημαίνει αυτή η πληροφορία; Σημαίνει ότι το AIDS δεν θα εξαλειφθεί από μόνο του και κάθε μέτρο απαιτεί την κατανόηση του πώς οι άνθρωποι λειτουργούν. Σημαίνει επίσης ότι μια αποτελεσματική αγωγή υγείας για το AIDS πρέπει να συνοδεύεται απαραίτητα και από άλλα μέτρα που να αυξάνουν π.χ. το προσδόκιμο ζωής ή να μειώνουν τους κινδύνους στη γέννα. Για να κάτσει να σε ακούσει (ή να σε διαβάσει…χεχεχε) ο άλλος πρέπει να έχει δυνατό κίνητρο, πολύ απλά.

25 εκατομμύρια Αφρικανοί υπολογίζεται ότι είναι μολυσμένοι κατά το UN AIDS. Είναι όντως έτσι; Τα επιδημιολογικά στατιστικά είναι καλά τεκμηριωμένα από το 2003 και μετά, με στοιχεία από τυχαία δειγματοληψία. Αντίθετα, πριν το 2003 τα δεδομένα είναι διάσπαρτα, αφορούν κάθε χρόνο μια διαφορετική ομάδα πληθυσμού -αν υπάρχουν κάν. Για παράδειγμα, μια χρονιά θα παίρνονται δείγματα από εγκύους, μιαν άλλη από χρήστες ναρκωτικών, μιαν άλλη από … κανέναν. Πώς να βγάλεις αξιόπιστα συμπεράσματα; Ένας τρόπος να παρακάμψεις αυτή την δυσκολία είναι να παρακολουθήσεις τα ποσοστά θνησιμότητας σαν έμμεσο δείκτη του ποσοστού μόλυνσης από AIDS εφόσον είναι μια ασθένεια που χτυπάει νέες ηλικίες (άτομα 20 με 45 ετών). Αν είναι πιο καλά τεκμηριωμένα τα αποτελέσματα μιας τέτοιας μελέτης, είναι ανατρεπτικά: δεν μιλούν για 25 εκατομμύρια μολυσμένα άτομα αλλά για 10 με 12 εκατομμύρια δηλαδή τους μισούς… Καλά νέα, αλλά φαίνεται πως χρειάζεται να γίνει διαφορετική διαχείριση των κονδυλίων που διατίθενται διεθνώς για την αντιμετώπιση του AIDS στην Αφρική...

Το ΑIDS στη Μαύρη Ήπειρο είναι μια ασθένεια που συνδέεται με την φτώχεια και αν μειωθεί η φτώχεια, θα μειωθεί και το AIDS. Και αυτός ο συνειρμός μπαίνει σε αμφισβήτηση γιατί τα μεγαλύτερα ποσοστά μόλυνσης είναι στα μέρη με την μεγαλύτερη οικονομική δραστηριότητα. Εκεί που γίνονται εξαγωγές, έχει δρόμους, πηγαινοέρχονται φορτηγά, εμπορεύματα και οδηγοί φορτηγών…εκεί πονάει το πράγμα περισσότερο. Τόσο που η Ε. Oster υπολόγισε πως διπλασιασμός του όγκου των εξαγωγών αντιστοιχεί σε τετραπλασιασμό των HIV θετικών κρουσμάτων. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν πρέπει να υπάρχει ανάπτυξη στην Αφρική … αλλά σημαίνει ότι πρέπει να λαμβάνονται παράλληλα προληπτικά μέτρα.

Τέλος, η μοναδική αφρικανική χώρα όπου μπόρεσαν να μειώσουν σημαντικά το ποσοστό του AIDS είναι η Ουγκάντα όπου στη δεκαετία του ’90 μειώθηκε το ποσοστό μολυσμένων ατόμων από 50% σε 6%, ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα που αποδόθηκε στην επιτυχημένη πολιτική ABC. Αλλά γιατί να λειτούργησε αυτό εκεί και όχι αλλού στην Αφρική; Πρέπει να χρησιμοποιείται η Ουγκάντα σαν πρότυπο για την εφαρμογή της πολιτικής ABC σε άλλες χώρες;

H Ουγκάντα είναι μια χώρα που στηρίζεται κυρίως στις εξαγωγές καφέ. Αλλά αν κανείς παρακολουθήσει στην δεκαετία του ’90 τις διακυμάνσεις στις τιμές του καφέ και παράλληλα τα ποσοστά θανάτων στο εύρος 25 με 45 έτη, θα δει με έκπληξη ότι πηγαίνουν παράλληλα. Πέφτει η τιμή του καφέ, πέφτει και το % κρουσμάτων του AIDS, ανεβαίνει η τιμή του καφέ, αυξάνουν τα κρούσματα. Και η συσχέτιση είναι στατιστικά αποδεκτή. Άρα η επιτυχία της πολιτικής ABC στην χώρα αυτή δεν είναι τόσο εντυπωσιακή όσο πιστεύαμε αν ληφθεί υπ’ όψιν και το ποσοστό μείωσης από την πτώση της τιμής του καφέ και έτσι ίσως να μην μπορεί να λειτουργήσει σαν μοντέλο αναφοράς για άλλες χώρες… μια σημαντική πληροφορία για όσους σχεδιάζουν καινούργιες στρατηγικές (μιλάμε για πρόσφατα αμερικανικά προγράμματα της τάξεως των 15 δισεκατομμυρίων δολαρίων).

Για άλλη μια φορά, μου επιβεβαιώνεται η έμφυτη καχυποψία που έχω για την αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων μεγάλου βεληνεκούς, aux lendemains chantants (με το μέλλον να κελαηδάει…είναι τόσο ωραία έκφραση που δεν μπόρεσα να αντισταθώ…). Είναι μες στην φύση των προγραμμάτων αυτών να πρέπει να «περιμένεις το τέλος της ιστορίας» για να δεις την πραγματική αξία τους …(χωρίς βέβαια να καταδικάζω εντελώς την ύπαρξη τους). Δεν είμαι πολιτικός, δόξα τω Θεώ, για να προτείνω λύσεις. Το πολύ-πολύ να μπορώ να αφιερώσω, κλείνοντας, ένα τραγούδι στην καημένη Αφρική με τα χίλια βάσανα.

ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΗ e-ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ...

Από τις 19 Ιουνίου 2008,
Πάλι στις οθόνες σας,
Σε ανανεωμένο σχήμα και μορφή,
Με ακόμα καλύτερη ποιότητα,
Πλούσιο υλικό,
Άρθρα, νέα, εικόνες, βίντεο, τέχνη
Σε θέματα έρευνας, κοινωνίας, εκπαίδευσης και όχι μόνο

Το ηλεκτρονικό περιοδικό για τη βιολογία

Τhe one and only

www.biology4U.gr

ΣΤΕΡΙΑ ΣΤΟΝ ΟΡΙΖΟΝΤΑ!!!

Ποιος δεν κρύβει μέσα του λίγο από το Ρομπέν των Δασών, το Γιάννη Αγιάννη ή τον Ντ'Αρτανιάν; Είναι η παιδικότητά μας που επιβιώνει σε πείσμα της ζωής και του εαυτού μας. Ο ήρωας που αψηφά τους κινδύνους, φέρνει την δικαιοσύνη, ξαναφτιάχνει τον κόσμο de novo με το καλό να νικά στο τέλος βεβαίως βεβαίως. Ένα κλισέ που πάντα γοητεύει.

Εμένα πάλι με συνέπαιρνε η ανταρσία του ιστιοφόρου Μπάουντι, με τους καταπιεσμένους ναύτες να ξεσηκώνονται ενάντια στην τυραννία του τραχύ και σκληρού καπετάνιου Μπλάι και να δημιουργούν καινούργια αρχή σε νησιά του Ειρηνικού. ¡No pasarán! Πόσο απογοητεύτηκα όμως όταν έμαθα αργότερα ότι αυτοί οι ναύτες δεν ήταν παπαδοπαίδια και τα νησιά Πίτκαιρν απείχαν έτη φωτός, ακόμα και σήμερα, από το να είναι η γη της Επαγγελίας...

Τι παιχνίδια παίζει το μυαλό καμιά φορά…η μια εικόνα διαδέχεται την άλλη και από τους ναύτες του Μπάουντι, αντιμέτωπους με τον καπετάνιο τους, βρέθηκα στο «μπρα ντε φερ» μεταξύ των καρκινικών κυττάρων και του ανθρώπινου οργανισμού… Ποιες ισορροπίες δυνάμεων διακυβεύονται σ’ αυτόν τον οργανικό κλεφτοπόλεμο; Τι γνωρίζουμε σήμερα για την στρατηγική επιβίωσης και εξάπλωσης των καρκινικών κυττάρων και πώς μπορούν να καταπολεμηθούν; Αυτά λέω να σας διηγηθώ…γιατί οι νεανικοί έρωτες δεν ξεχνιούνται ποτέ…

Δεν ήταν δα και δύσκολη υπόθεση να βρεθεί η παρομοίωση των καρκινικών κύτταρων με μια συμμορία πειρατών/ ληστών! Γιατί αυτά, όντως σαν ληστές, δρουν χωρίς ιερό και όσιο, εκτός κοινωνικού συνόλου. Σε αντίθεση με τα υγιή κύτταρα, έχουν ανεξαρτητοποιηθεί από κάθε περιορισμό του περιβάλλοντός τους: τα αλλοιωμένα γονίδιά τους κάνουν τα κύτταρα αυτά να μην ακολουθούν πολλούς από τους ρυθμιστικούς μηχανισμούς του υγιούς κυττάρου.

Για παράδειγμα, τα καρκινικά κύτταρα έχουν χάσει την ικανότητα να πεθαίνουν μετά από ορισμένο αριθμό διαιρέσεων και έτσι γίνονται αθάνατα…Αποτέλεσμα; Αγνοούν τα σήματα έκτακτης ανάγκης που στέλνουν τα διπλανά υγιή κύτταρα όταν προκύπτει πρόβλημα χώρου και συνεχίζουν να διαιρούνται επ’ αόριστον. Έχουν ξεφύγει δηλαδή προς μια κατεύθυνση συνεχούς και αναρχικής διαίρεσης, γιατί έχουν αλλοιωθεί είτε τα γονίδια που διεγείρουν την κυτταρική διαίρεση ή αυτά που την αναστέλνουν, και ο μηχανισμός ρύθμισης έχει κάψει φλάτζα.

Επιπλέον, τα καρκινικά κύτταρα εκκρίνουν στον περίγυρό τους συγκεκριμένες ουσίες που προκαλούν τοπική φλεγμονή. Ποιο το όφελος θα μου πείτε;

Σε φυσιολογικές συνθήκες, αυτές οι ουσίες παράγονται από συγκεκριμένα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος όταν προκύπτει π.χ. κάψιμο, μόλυνση κτλ…Ο ρόλος των ουσιών αυτών είναι να συνδράμουν στην αποκατάσταση του ιστού. Χαλαρώνουν τα τοιχώματα των κοντινών αγγείων και ιστών ώστε να γίνει η καλύτερη διείσδυσή τους από τους σωματοφύλακες του σώματος (λευκοκύτταρα). Αυτά θα καταπολεμήσουν τα μικρόβια που πιθανώς να έχουν εισχωρήσει. Εξασφαλίζουν το κλείσιμο της πληγής ενεργοποιώντας την πήξη του αίματος. Βοηθούν να ενεργοποιηθεί ο πολλαπλασιασμός των κυττάρων του τραυματισμένου ιστού για να γίνει η ανάπλαση του. Ενεργοποιούν την παραγωγή περισσοτέρων αγγείων ώστε να γίνει μεταφορά περισσότερου οξυγόνου και θρεπτικών συστατικών στον υπό κατασκευή ιστό. Όλα αυτά γίνονται όσο καιρό το απαιτεί η αποκατάσταση του ιστού. Μετά τέλος. Αδρανοποιείται ο μηχανισμός μέχρι να προκύψει η επόμενη ανάγκη.

Τι κάνουν όμως τα καρκινικά κύτταρα; Παρατείνουν τη φλεγμονή επ’ αόριστον. Καταφέρνουν έτσι να εισχωρούν πιο εύκολα στους γειτονικούς ιστούς, να μπουν στην κυκλοφορία του αίματος και να δημιουργήσουν μακρινές μεταστατικές αποικίες. Μ’ αυτή την πολιτική συνεχούς ανάπλασης, απενεργοποιούν τα σήματα προγραμματισμένου κυτταρικού θανάτου που εμποδίζουν στις κανονικές συνθήκες την άναρχη ανάπτυξη των ιστών. Τέλος, διεγείροντας συνεχώς τα τοπικά λεμφοκύτταρα καταφέρνουν να τα «απενεργοποιήσουν» πριν ακόμα αυτά προλάβουν να αναμετρηθούν μαζί τους.

Το ένα φέρνει το άλλο. Όσο μεγαλώνει ένας όγκος, τόσο προκαλείται φλεγμονή, τόσο διευκολύνεται η ανάπτυξή του και η δυνατότητα εξάπλωσής του καρκίνου στον οργανισμό.

Κάτι άλλο σημαντικό. Σαν στρατός κατοχής, τα καρκινικά κύτταρα, μέσω των εκκρίσεών τους, επιστρατεύουν τα γειτονικά αγγεία και τα αναγκάζουν να διερευνηθούν περισσότερο. Ο σκοπός είναι να εξασφαλιστεί ο ανεφοδιασμός του όγκου, καθώς αναπτύσσεται, σε θρεπτικά συστατικά και οξυγόνο, όπως και να γίνεται η απομάκρυνση των «αποβλήτων» τους. Η οπτική εικόνα που παρουσιάζει ένας όγκος είναι χαρακτηριστική…γεμάτη τριχοειδή αγγεία που φαίνονται εύθραυστα και μπερδεμένα.

Αυτά επιγραμματικά. Ο καρκίνος είναι one of a kind. Μιμείται κυτταρικούς μηχανισμούς σχεδιασμένους για την ανάπλασή μας και τους στρέφει εναντίον μας…

H έρευνα για την κατανόηση των μηχανισμών πίσω από την καρκινογέννηση έχει προσφέρει νέους στόχους για την ανάπτυξη θεραπειών κατά σημείων-κλειδιών στην ογκογέννηση. Πιο κομψές, αυτές οι στοχευόμενες θεραπείες έρχονται συνήθως να συμπληρώσουν τις κλασσικές, πιο «χοντροκομμένες», θεραπευτικές προσεγγίσεις που είναι η χειρουργική επέμβαση ή η χημειοθεραπεία. Δεν μιλάμε όμως πάντα για φάρμακα-θαύματα. Η πορεία ανάπτυξής τους, αν και πολλά υποσχόμενη, είναι αργή, το κόστος μεγάλο και συχνά προκύπτουν στην πορεία δυσκολίες/ παρενέργειες που δεν είχαν αξιολογηθεί αρχικά.

Σήμερα, η state of the art αντιμετώπιση μιας πολύ δύσκολης ασθένειας είναι απ’ τη μια οι στοχευόμενες θεραπείες, και απ’ την άλλη, ω έκπληξη !, ο τρόπος ζωής του ασθενούς. Τεκμηριώνεται επιστημονικά όλο και περισσότερο ότι η διατροφή, το περιβάλλον, η σωματική άσκηση και η θετική ψυχολογία συμβάλλουν καθοριστικά στην αντιμετώπιση ενός καρκίνου γιατί ενεργοποιούν τις δυνατότητες άμυνας του οργανισμού. Πλέον στη Γαλλία, δεν νοείται καρκινοπαθής να μην ασκείται τακτικά ακόμα και κατά την χημειοθεραπεία του…

Σεντόνι, σεντονάκι μου…Το παράκανα πάλι. Αλλά δεν θα σας αφήσω έτσι…πάνω σε μια στενάχωρη νότα.

Θα σας αποχαιρετήσω με μια καρκινική επιγραφή ή … παλίνδρομη πρόταση…που δεν κατάλαβα.

«in gyrum imus nocte et consumimur igni”
(Μπαίνουμε σε κύκλο τη νύχτα και μας κατατρώγει η φωτιά)

Χαχαχα.

1) David Servan-Schreiber, Anticancer, Editions Robert Laffont, 2007.