22/1/07

ΑΙΣΘΗΜΑ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ

Μια γάτα θα αναγνωρίζει πάντα μια άλλη γάτα σαν ……γάτα!
Αυτή η απλή αλήθεια δεν ίσχυε πάντα μεταξύ των ανθρώπων. Αντίθετα, αυτό που μας χαρακτήριζε για πολύ καιρό είναι ακριβώς ότι δεν αναγνωριζόμασταν εύκολα μεταξύ μας. Για να «μπει» ένας άνθρωπος στο ανθρώπινο είδος είχε σημασία ο τρόπος ζωής του. Μερικές αυστηρές προϋποθέσεις έπρεπε να εκπληρώνονται σε σχέση με την κοινότητά του, την φυλή ή το χωριό του, την γλωσσική του ομάδα. Εμείς και οι άλλοι. Η ανατροπή σ’ αυτόν τον τρόπο σκέψης ήρθε στον Δυτικό κόσμο από την Βίβλο και την φιλοσοφία. Σε άλλο επίπεδο, η επιστήμη προσφέρει σήμερα και αυτή λόγο υπέρ του σεβασμού του άλλου, της αναγνώρισης του συν-άνθρωπου: τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου γονιδίωματος το αποδεικνύουν- είμαστε όλοι συγγενείς και ας φαινόμαστε διαφορετικοί. Ας δούμε το θέμα από κοντά ακολουθώντας ένα ενδιαφέρον παράδειγμα.

Τα μιτοχόνδρια είναι μικροσκοπικές δομές που υπάρχουν σε κάθε κύτταρο σε μεγάλο αριθμό. Βρίσκονται στο κυτταρόπλασμα και ο ρόλος τους είναι να βοηθούν τα κύτταρα στην παραγωγή ενέργειας, χρησιμοποιώντας το οξυγόνο που εισπνέουμε και ως καύσιμο την τροφή που καταναλώνουμε. Στην συνέχεια αυτή η “βιολογική” ενέργεια χρησιμοποιείται από τα κύτταρα για να στηρίξει όλες τις λειτουργίες του σώματος μας. Οι πρωτεΐνες/ ένζυμα των μιτοχονδρίων εκτελούν αυτό τον ρόλο με βάση τις «προδιαγραφές» που υπαγορεύει το μιτοχονδριακό DNA, ένα κυκλικό κομμάτι το οποίο βρίσκεται θαμμένο στο κέντρο κάθε μιτοχονδρίου και όχι στον πυρήνα μαζί με τα υπόλοιπα χρωμοσώματα. Αντίθετα με το πυρηνικό DNA, το οποίο κληρονομείται από τους δυο γονείς, όλοι παίρνουμε τα μιτοχόνδρια μας από έναν και μόνο γονιό – την μητέρα μας. Αυτό γιατί το σπερματοζωάριο διαθέτει μιτοχόνδρια τόσα όσα χρειάζεται για την προμήθεια της ενέργειας που απαιτείται για να διασχίσει στη μήτρα την απόσταση που το χωρίζει από το ωάριο. Όταν το σπερματοζωάριο καταφέρει να εισχωρήσει στο ωάριο για να παραδώσει το φορτίο του με τα πυρηνικά χρωμοσώματα, τα μιτοχόνδρια είναι πλέον άχρηστα και τα ξεφορτώνεται μαζί με την ουρά. Μόνο η κεφαλή του σπερματοζωαρίου, με το φορτίο του πυρηνικού DNA, εισχωρεί μες στο ωάριο. Το γονιμοποιημένο ωάριο έχει λοιπόν πυρηνικό DΝΑ, προϊών του ανασυνδιασμού του DNA των δυο γονέων του, όμως τα μοναδικά μιτοχόνδρια του είναι στο κυτταρόπλασμα και είναι της μητέρας του.

Έτσι κληρονομούμε το μιτοχονδριακό DNA από την μητέρα μας, όπως εκείνη το κληρονόμησε από την μητέρα της και ούτω καθεξής πίσω στο χρόνο δημιουργώντας ένα αδιάσπαστο γενετικό μητρικό νήμα, που δεν περιπλέκεται από ανασυνδιασμούς όπως στο υπόλοιπο DNA (με εξαίρεση του χρωμοσώματος Y) όπου εμπλέκονται τμήματα του πατρικού και του μητρικού DNA. Επιπλέον, το μιτοχονδριακό DNA αποδείχθηκε πολύ ελκυστικό εργαλείο για τους γενετιστές που μελετούν την ανθρώπινη εξελικτική πορεία λόγο της εμφάνισης μεταλλάξεων (αλλαγών) στην αλληλουχία του, αλλά και λόγο της συχνότητας εμφάνισης των μεταλλάξεων αυτών η οποία αποτελεί ένα «μοριακό ρολόι» καταγραφής του χρόνου. Και ο ρυθμός αυτός είναι ιδανικός για την μελέτη της ανθρώπινης εξέλιξης: αν ήταν πολύ αργός τότε δεν θα υπήρχε αρκετή ποικιλία μιτοχονδριακών DNA, ενώ αντίθετα αν οι μεταλλάξεις πήγαιναν με μεγάλη ταχύτητα σε κάθε γενιά, τότε θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να πληροφορηθούμε οτιδήποτε στην διάρκεια μεγαλύτερων χρονικών διαστημάτων. Και ο ρυθμός αυτός είναι περίπου μία μετάλλαξη κάθε 10 000 χρόνια.

Τι έδειξαν αυτές οι εξελικτικές μελέτες; Οι σύγχρονοι άνθρωποι μοιράζονται σε ένα πολύ μικρό αριθμό πατριών, η κάθε μια από τις οποίες ορίζεται από την αλληλουχία του μιτοχονδριακού της DNA. Έτσι οι Ευρωπαίοι αυτόχθονες ανήκουν σε μόνο επτά ομάδες, οι Αμερικάνοι αυτόχθονες σε τέσσερις, οι Ιάπωνες σε εννέα κτλ. Συνολικά 36 πατριές υπάρχουν σε όλο τον κόσμο. Κάθε μέλος μιας πατριάς συνδέεται πίσω στον χρόνο με μία μόνο γυναίκα, ο κοινός μητρικός πρόγονος όλων των μελών της πατριάς. Κάθε φορά που αναπνέουμε χρησιμοποιούμε τα μιτοχόνδρια της Προγονικής μας Μητέρας. Προσδιορίζοντας την συχνότητα εμφάνισης μεταλλάξεων στις διαφορετικές ομάδες είναι δυνατόν να υπολογιστεί πόσες δεκάδες χιλιάδες χρόνια ζούσαν αυτές οι Προγονικές Μητέρες. Και μελετώντας την γεωγραφική κατανομή των σημερινών απογόνων της κάθε Μητέρας μπορούμε να ξέρουμε και που ζούσαν. Φυσικά, δεν ήταν οι μόνες γυναίκες που ζούσαν τότε, αλλά ήταν οι μόνες που απέκτησαν απογόνους μέχρι σήμερα, είτε γιατί οι άλλες γυναίκες δεν απέκτησαν παιδιά ή απέκτησαν γιους. Και όλες οι μητρικές ακολουθίες συνδέονται μητροπλευρικά ακόμα πιο πίσω στον χρόνο σε μία μόνο γυναίκα, η οποία έζησε στη Αφρική περίπου 150 000 – 200 000 χρόνια πριν και έχει ονομαστεί η «μιτοχονδριακή Εύα».

Το DNA δεν είναι μόνο μια «χημική ουσία» που μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά αλλά ένα σύμβολο της κοινής μας καταγωγής. Ένας πολύτιμος αγγελιοφόρος που φωτίζει έναν πολύ αρχαίο ομφάλιο λώρο. Όπως και η πολιτιστική μας κληρονομιά, η γενετική μας κληρονομιά αντικατοπτρίζει απλώς την καταπληκτική προσαρμογή μας στο περιβάλλον.

1.Αlain Finkielkraut, L’humanite perdue, Essai sur le XΧieme siecle, Editions Seuil, Octobre 1996.
2.Μπράιαν Σάικς « Οι επτά κόρες της Εύας», Εκδόσεις Ωκεανίδα, Ιανουάριος 2004
3.
Μιτοχονδριακή Εύα

7/1/07

ΟΠΟΥ Ο ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΓΙΑ ΔΥΟ

Το 1970, το κομουνιστικό καθεστώς στη Ρουμανία προωθεί σειρά μέτρων για την ενίσχυση ενός ξέφρενου ρυθμού γεννήσεων. Ο Ν. Ceaucescu πιστεύει πως για να είναι ένα κράτος ισχυρό, πρέπει να έχει και μεγάλο πληθυσμό. Οι εργένηδες πάνω από είκοσι ετών, όπως και τα άτεκνα ζευγάρια, τιμωρούνται με πρόστιμο. Αντισύλληψη και αμβλώσεις απαγορεύονται με ποινές που φτάνουν μέχρι φυλάκιση. Οι επισκέψεις στον γυναικολόγο υποχρεωτικές και οι γιατροί που πραγματοποιούν διακοπή κύησης κινδυνεύουν με ποινή φυλάκισης 25 ετών ακόμα και με θάνατο σε περίπτωση υποτροπής.

Πληθώρα μέτρων εγκαθίστανται για να προτρέψουν τα ζευγάρια στην τεκνοποίηση, ώστε η κάθε οικογένεια να έχει τουλάχιστον 4 παιδιά: πριμοδοτήσεις, διακοπές, διευκολύνσεις στην ανεύρεση εργασίας, οικείας, στις μεταφορές. Τέλος, το κράτος αναλαμβάνει μέσο ορφανοτροφείων όσα παιδιά δεν θέλουν οι γονείς τους, και ενθαρρύνει την εγκατάλειψη, θέλοντας να δημιουργηθεί εκεί ένας νέος τύπος ανθρώπου, «καθαρό» και με απόλυτη πιστή στο κομουνιστικό καθεστώς.

Οι συνέπειες αυτής της πολιτικής είναι ασύλληπτα φρικτές. Το 1990, η Δύση ανακαλύπτει στην Ρουμανία την ύπαρξη εκατοντάδων ορφανοτροφείων όπου δεκάδες χιλιάδες παιδιά έχουν εγκαταλειφθεί από μικρή ηλικία χωρίς φροντίδα και επαρκή τροφή, με αποτέλεσμα να εμφανίσουν κύριες δυσλειτουργίες στην συμπεριφορά. Υπολογίζεται πως σήμερα, σε μια χώρα 25 εκατομμυρίων ανθρώπων, περίπου 150 000 παιδιά ζουν ακόμα σ’ αυτά τα κέντρα σε άθλιες συνθήκες και παρόλο την μαζική βοήθεια που έστειλε ο δυτικός κόσμος 1,2,3,4,5.

Πραγματοποιώντας εικόνες σάρωσης εγκεφάλων ορφανών παιδιών της Ρουμανίας, χαρακτηρισμένα ως καθυστερημένα, διαπιστώθηκε μια ατροφία στο πρόσθιο λοβό του εγκεφάλου τους, στα κέντρα που ελέγχου την μνήμη και τα συναισθήματα. Όπως διαπιστώθηκε όμως ένα χρόνο μετά την τοποθέτηση τους σε ανάδοχες οικογένειες, οι εγκέφαλοι αυτών των μικρών Ρουμάνων ξανάρχισαν την ανάπτυξη τους κρατώντας μεν το αρχικό τραύμα αλλά αναπτύσσοντας μηχανισμούς αντιστάθμισης.
Με άλλα λόγια, η ατροφία δεν προϋπήρχε της εγκατάλειψης τους στο ορφανοτροφείο αλλά ήταν επακολουθώ της στέρησης τους από στοργή και αισθητηριακές διεγέρσεις 6,7,8.

Τι σημαίνει αυτή η τραγική ιστορία και πια βιολογική βάση υπάρχει για να εξηγηθεί; Πως οι αισθητηριακές διεγέρσεις και η στοργή επηρεάζουν σωματικά την ανάπτυξη του εγκεφάλου; 9

Η επιστήμη έχει δείξει πως μαζί με την εφηβεία, η βρεφική και πρώτη παιδική ηλικία (έως τεσσάρων ετών), χαρακτηρίζεται από απίστευτα μεγάλη εγκεφαλική δραστηριότητα με αποτέλεσμα την δημιουργία καινούργιων κοντινών διασυνδέσεων μεταξύ νευρικών κυττάρων - 200 000 νευρώνες ανά ώρα . Τα επιστημονικά μέσα μπορούν να καταγράψουν πρωτοπόροι νευρώνες να στέλνουν διακλαδώσεις σε όλες τις κατευθύνσεις, ψάχνοντας να συνδεθούν με άλλους νευρώνες.

Η παραμικρή πληροφορία που λαμβάνει ο εγκέφαλος μέσο των αισθήσεων ανοίγει «δρόμους και μονοπάτια» και η ταχύτητα δημιουργίας αυτών των κοντινών διασυνδέσεων είναι συνάρτηση των διεγέρσεων που λαμβάνει ο εγκέφαλος. Για αισθητηριακές πληροφορίες εννοούμε κυρίως αυτές που προσφέρει η μητέρα ή το κύριο πρόσωπο που ασχολείται το παιδί σε στοργή, αγγίγματα, λόγια, ματιές.


Η συνάντηση των πρώτων μηνών γεννάει μια ευαισθησία, έναν τρόπο ν’ αγαπάς και να αντιλαμβάνεσαι τον έξω κόσμο, και δίνει στο παιδί μια γεύση του κόσμου που αργότερα θα ονομαστεί ευτυχία ή δυστυχία.

Η επίδραση του περιβάλλοντος στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και τελικά του ανθρώπου αρχίζει όμως από την εποχή της κύησης. Αλλαγή των ουσιών μες στο οποίο πλέει ο εγκέφαλος κατά την εμβρυακή ζωή (π.χ. λόγο οινοπνεύματος, καπνίσματος) μπορούν να διαταράξουν την δημιουργία του δικτύου νευρώνων και να προκαλέσουν αργότερα διαταραχές στην προσωπικότητα και στη συμπεριφορά του παιδιού. Τα συναισθήματα- εφορίας, κατάθλιψης, στρες- της γυναικάς επηρεάζουν τις υπό δημιουργία συνάψεις επειδή τα μόρια που εκκρίνει περνούν τον πλακούντα.

Έτσι, ο οργανισμός του εμβρύου ευαισθητοποιείται σε ορισμένα βιολογικά ερεθίσματα: μια γυναίκα με άγχος θα γεννήσει ένα παιδί που αντιδράει έντονα σε οποιαδήποτε διέγερση και θα του μεταφέρει την ικανότητα να αντιδράει έντονα σε όποια γεγονότα της ζωής του. Με άλλα λόγια, δεν γεννιόμαστε σαν λευκή σελίδα και δεν κληρονομούμε μόνο τα γονίδια αλλά και μέρος τις ιστορίας της μητέρας μας. Τέλος, η υπερβολική απόκριση ορμονών του στρες όπως κορτιζόλη και κορτικοτρόπος ορμόνη (ACTH) που παράγονται από τον εγκέφαλο του παιδιού ως απάντηση στο άγχος των συνθηκών που τον περιβάλλουν, προκαλούν αλλοίωση των νευρώνων με πληθώρα πιθανές επιπτώσεις στην λειτουργία του εγκεφάλου, στη συμπεριφορά του παιδιού αλλά ακόμα και στη ίδια την μορφολογία του.

Χωρίς τον Άλλον δεν μπορούμε να γίνουμε Εγώ. Χωρίς αγάπη και στοργή, δεν μπορούμε να γίνουμε έξυπνοι και να αναπτύξουμε τις βιολογικές μας δυνατότητες. Ο εγκέφαλος που θεωρείτο η αφορμή για ορμή προς τον έξω κόσμο γίνεται το συμπέρασμα των σχέσεων μας.




1. http://www.rfi.fr/actufr/articles/011/article_4617.asp

3/1/07

ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΠΕΡΙ ΕΥΤΥΧΙΑΣ ΚΑΙ ΔΥΣΤΥΧΙΑΣ


Όταν ακούμε μία ωραία ιστορία, βλέπουμε μια ωραία ταινία νοιώθουμε να μας πλημμυρίζει ένα ευχάριστο συναίσθημα. Αυτό συνδέεται με την παραγωγή από τον οργανισμό μας μιας χημικής ουσίας, ενός νευροδιαβιβαστή που λέγεται σεροτονίνη. Είναι μια από τις πολλές νευροδιαβιβαστικές ουσίες που μεσολαβούν στη μεταβίβαση ενός νευρικού σήματος (νευρικής ώσης) διαμέσου του κενού που υπάρχει ανάμεσα από δυο νευρώνες το οποίο λέγεται σύναψη. Η σεροτονίνη επηρεάζει άμεσα την διάθεση μας παίζοντας τον ρόλο του φυσικού αντικαταθλιπτικού. Το κατά πόσο συχνά θα νοιώσω ευτυχής ή όχι επηρεάζεται από το πόσο σεροτονίνη θα διακινήσω στον εγκέφαλο μου. Και δεν ήμαστε όλοι ίσοι προς αυτό.

Είναι οι άνθρωποι που μπορούν από την φύση τους να διακινήσουν πολύ σεροτονίνη και άλλοι που μπορούν μόνο λίγο1. Έτσι μερικοί άνθρωποι φαίνονται να είναι καλύτερα εξοπλισμένοι για να αντιμετωπίσουν τις αντιξοότητες της ζωής. Πιο εύκολα γελούν, χαίρονται την ζωή και η αναπάντεχη δυστυχία φέρει πάνω τους μικρότερο αντίκτυπο. Αντιθέτως οι άνθρωποι που μπορούν να διακινήσουν λίγη σεροτονίνη είναι πιο ευαίσθητοι λες και πληγώνονται από τα πάντα. Η δυνατότητα μεταφοράς μεγάλου ή μικρής ποσότητας σεροτονίνη εναπόκειται σε κληρονομικότητα, και αυτή είναι σύνθετη – όπως κληρονομούμε το χρώμα ματιών από τους γονείς μας.

Να συμπεράνουμε με βάση την γενετική ότι υπάρχουν δυο κατηγορίες ανθρώπων – η κατηγορία των άτρωτων και αυτή των ευαίσθητων που πληγώνονται εύκολα; Από μόνο μία παράμετρο κρέμεται το πόσο θα νοιώσω ευτυχής ή δυστυχής; Τόση ανισότητα υπάρχει μεταξύ μας; Ευτυχώς όχι, οι μοντέρνες τεχνικές απεικόνισης του εγκεφάλου και η κλινική νευρολογία/ ψυχολογία εμφανίζουν στο παιχνίδι ένα σημαντικό χαρτί την πλαστικότητα του εγκεφάλου που υπάρχει σε όλη μας την ζωή, με περιόδους μεγάλης και μικρότερης δραστηριότητας. Έχει αποδειχθεί ότι ο εγκέφαλος μας πλάθεται κυριολεκτικά από τις συναντήσεις μας, τα γεγονότα της ζωής μας, το πολιτιστικό μας περιβάλλον.

Άρα μπορούμε να μάθουμε να ήμαστε ευτυχισμένοι ανεξάρτητα από την γενετική μας αφετηρία; Το βιβλίο του Β. Cyrulnik εξηγεί γιατί όλα είναι δυνατά – ένα μήνυμα ελπίδας γεμάτο τρυφερότητα και ανθρωπιά 2,3.

1. Lesh L.P. et al., Science 274, 1996,1527-1531
2. Le Nouvel Observateur no2187, 5-11 Octobre 2006, p.6-13.
3. Cyrulnik Boris, De chair et d’ame, Editions Odile Jacob, Octobre 2006