ΑΙΣΘΗΜΑ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ

Μια γάτα θα αναγνωρίζει πάντα μια άλλη γάτα σαν ……γάτα!

Αυτή η απλή αλήθεια δεν ίσχυε πάντα μεταξύ των ανθρώπων. Αντίθετα, αυτό που μας χαρακτήριζε για πολύ καιρό είναι ακριβώς ότι δεν αναγνωριζόμασταν εύκολα μεταξύ μας. Για να «μπει» ένας άνθρωπος στο ανθρώπινο είδος είχε σημασία ο τρόπος ζωής του. Μερικές αυστηρές προϋποθέσεις έπρεπε να εκπληρώνονται σε σχέση με την κοινότητά του, την φυλή ή το χωριό του, την γλωσσική του ομάδα. Εμείς και οι άλλοι. Η ανατροπή σ’ αυτόν τον τρόπο σκέψης ήρθε στον Δυτικό κόσμο από την Βίβλο και την φιλοσοφία. Σε άλλο επίπεδο, η επιστήμη προσφέρει σήμερα και αυτή λόγο υπέρ του σεβασμού του άλλου, της αναγνώρισης του συν-άνθρωπου: τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου γονιδίωματος το αποδεικνύουν- είμαστε όλοι συγγενείς και ας φαινόμαστε διαφορετικοί. Ας δούμε το θέμα από κοντά ακολουθώντας ένα ενδιαφέρον παράδειγμα.

Τα μιτοχόνδρια είναι μικροσκοπικές δομές που υπάρχουν σε κάθε κύτταρο σε μεγάλο αριθμό. Βρίσκονται στο κυτταρόπλασμα και ο ρόλος τους είναι να βοηθούν τα κύτταρα στην παραγωγή ενέργειας, χρησιμοποιώντας το οξυγόνο που εισπνέουμε και ως καύσιμο την τροφή που καταναλώνουμε. Στην συνέχεια αυτή η “βιολογική” ενέργεια χρησιμοποιείται από τα κύτταρα για να στηρίξει όλες τις λειτουργίες του σώματος μας. Οι πρωτεΐνες/ ένζυμα των μιτοχονδρίων εκτελούν αυτό τον ρόλο με βάση τις «προδιαγραφές» που υπαγορεύει το μιτοχονδριακό DNA, ένα κυκλικό κομμάτι το οποίο βρίσκεται θαμμένο στο κέντρο κάθε μιτοχονδρίου και όχι στον πυρήνα μαζί με τα υπόλοιπα χρωμοσώματα. Αντίθετα με το πυρηνικό DNA, το οποίο κληρονομείται από τους δυο γονείς, όλοι παίρνουμε τα μιτοχόνδρια μας από έναν και μόνο γονιό – την μητέρα μας. Αυτό γιατί το σπερματοζωάριο διαθέτει μιτοχόνδρια τόσα όσα χρειάζεται για την προμήθεια της ενέργειας που απαιτείται για να διασχίσει στη μήτρα την απόσταση που το χωρίζει από το ωάριο. Όταν το σπερματοζωάριο καταφέρει να εισχωρήσει στο ωάριο για να παραδώσει το φορτίο του με τα πυρηνικά χρωμοσώματα, τα μιτοχόνδρια είναι πλέον άχρηστα και τα ξεφορτώνεται μαζί με την ουρά. Μόνο η κεφαλή του σπερματοζωαρίου, με το φορτίο του πυρηνικού DNA, εισχωρεί μες στο ωάριο. Το γονιμοποιημένο ωάριο έχει λοιπόν πυρηνικό DΝΑ, προϊών του ανασυνδιασμού του DNA των δυο γονέων του, όμως τα μοναδικά μιτοχόνδρια του είναι στο κυτταρόπλασμα και είναι της μητέρας του.

Έτσι κληρονομούμε το μιτοχονδριακό DNA από την μητέρα μας, όπως εκείνη το κληρονόμησε από την μητέρα της και ούτω καθεξής πίσω στο χρόνο δημιουργώντας ένα αδιάσπαστο γενετικό μητρικό νήμα, που δεν περιπλέκεται από ανασυνδιασμούς όπως στο υπόλοιπο DNA (με εξαίρεση του χρωμοσώματος Y) όπου εμπλέκονται τμήματα του πατρικού και του μητρικού DNA. Επιπλέον, το μιτοχονδριακό DNA αποδείχθηκε πολύ ελκυστικό εργαλείο για τους γενετιστές που μελετούν την ανθρώπινη εξελικτική πορεία λόγο της εμφάνισης μεταλλάξεων (αλλαγών) στην αλληλουχία του, αλλά και λόγο της συχνότητας εμφάνισης των μεταλλάξεων αυτών η οποία αποτελεί ένα «μοριακό ρολόι» καταγραφής του χρόνου. Και ο ρυθμός αυτός είναι ιδανικός για την μελέτη της ανθρώπινης εξέλιξης: αν ήταν πολύ αργός τότε δεν θα υπήρχε αρκετή ποικιλία μιτοχονδριακών DNA, ενώ αντίθετα αν οι μεταλλάξεις πήγαιναν με μεγάλη ταχύτητα σε κάθε γενιά, τότε θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να πληροφορηθούμε οτιδήποτε στην διάρκεια μεγαλύτερων χρονικών διαστημάτων. Και ο ρυθμός αυτός είναι περίπου μία μετάλλαξη κάθε 10 000 χρόνια.

Τι έδειξαν αυτές οι εξελικτικές μελέτες; Οι σύγχρονοι άνθρωποι μοιράζονται σε ένα πολύ μικρό αριθμό πατριών, η κάθε μια από τις οποίες ορίζεται από την αλληλουχία του μιτοχονδριακού της DNA. Έτσι οι Ευρωπαίοι αυτόχθονες ανήκουν σε μόνο επτά ομάδες, οι Αμερικάνοι αυτόχθονες σε τέσσερις, οι Ιάπωνες σε εννέα κτλ. Συνολικά 36 πατριές υπάρχουν σε όλο τον κόσμο. Κάθε μέλος μιας πατριάς συνδέεται πίσω στον χρόνο με μία μόνο γυναίκα, ο κοινός μητρικός πρόγονος όλων των μελών της πατριάς. Κάθε φορά που αναπνέουμε χρησιμοποιούμε τα μιτοχόνδρια της Προγονικής μας Μητέρας. Προσδιορίζοντας την συχνότητα εμφάνισης μεταλλάξεων στις διαφορετικές ομάδες είναι δυνατόν να υπολογιστεί πόσες δεκάδες χιλιάδες χρόνια ζούσαν αυτές οι Προγονικές Μητέρες. Και μελετώντας την γεωγραφική κατανομή των σημερινών απογόνων της κάθε Μητέρας μπορούμε να ξέρουμε και που ζούσαν. Φυσικά, δεν ήταν οι μόνες γυναίκες που ζούσαν τότε, αλλά ήταν οι μόνες που απέκτησαν απογόνους μέχρι σήμερα, είτε γιατί οι άλλες γυναίκες δεν απέκτησαν παιδιά ή απέκτησαν γιους. Και όλες οι μητρικές ακολουθίες συνδέονται μητροπλευρικά ακόμα πιο πίσω στον χρόνο σε μία μόνο γυναίκα, η οποία έζησε στη Αφρική περίπου 150 000 – 200 000 χρόνια πριν και έχει ονομαστεί η «μιτοχονδριακή Εύα».

Το DNA δεν είναι μόνο μια «χημική ουσία» που μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά αλλά ένα σύμβολο της κοινής μας καταγωγής. Ένας πολύτιμος αγγελιοφόρος που φωτίζει έναν πολύ αρχαίο ομφάλιο λώρο. Όπως και η πολιτιστική μας κληρονομιά, η γενετική μας κληρονομιά αντικατοπτρίζει απλώς την καταπληκτική προσαρμογή μας στο περιβάλλον.

1.Αlain Finkielkraut, L’humanite perdue, Essai sur le XΧieme siecle, Editions Seuil, Octobre 1996.
2.Μπράιαν Σάικς « Οι επτά κόρες της Εύας», Εκδόσεις Ωκεανίδα, Ιανουάριος 2004
3.Μιτοχονδριακή Εύα

4.Που ανηκούμε γενετικά